O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogik universiteti jahon sivilizatsiya tarixi (Metodik qo’llanma) (To’ldirilgan 2-nashr) история мировой цивилизации

Savol va topshiriqlar.
1. Jamiyat tarixini boshlanishini nima deb hisoblash mumkin v anima uchun?
- odamni paydo bo'lishi, quyi paleolit
- zamonaviy odamni paydo bo'lishi (kromanon)
- sun’iy, qayta ishlab chiqarishni boshlanishi (neolit inqilobi)
- xususiy mulk Va davlatni kelib chiqishi (jez asri) o'z tanlovingizni asoslab 
bering?
2. Bir-birini almashtiradigan Jahon 
sivilizatsiyalarini ayting va ulaming 
xronologik chegaralarini ko'rsating?
3. Lokal sivilizatsiyalaming asosiy guruhlarini qanday ajratish mumkin/
4. Tarixiy jarayonlar va sivilizatsiyalarga nima uchun tarixchilar turlicha 
yondashadilar?
5. Jahon va lokal sivilizatsiyalar dunamikasida o'zaro harakat qanday?
QADIMGI SIVILIZATSIYALAR
Tarixni davrlashtirish mezonlari.
Tarixni davrlashtirish mezonlari, tarixiy davrlami turkumlash tizimlari ko’p 
bo'lishi mumkin. Arxeologlar tarixiy davrlami mehnat qurollarini tayyorlash uchun 
asosiy xomashyolar bo'yicha - (tosh asri (paleolit, mezolit, neolitni ajratish bilan), uni 
o'miga kelgan mis-tosh (enolit), jez va temir asri) farqlaydilar. Faqat XX asrdagina 
temir asridan va uning mahsulotlari (po'lat qotishmalari) kompozitlar, sopol, sun’iy 
materiallar asriga o'tish belgilari ko'rinadi. Bunday turkumlash ko'p xil ko'rinishdagi 
jamiyatni dinamikasini bosh belgilovchi asosiy mahsulot bo'lib xizmat qila olasizmi? 
- degan savolni ochiq qoldiradi.
L.Morgan 
va 
F.Engels 
tarixda uch yirik bosqichni ajratdilar: yowoyilik (tabiatni 
tayyor mahsulotlarini o'zlashtirish), varvarlik (chorvachilik va dehqonchilikni 
rivojlanishi), sivilizatsiya (sanoatni rivojlanishi).
Karl Marks 
va boshqa tarixchi - marksistlar tarixni turkumlash asosiga sinflar 
va davrlar taraqqiyoti bilan bog’liq bo’lgan mulkchilik shakllarini asos qilib qabul 
qildilar. Aynan ana shu belgi ijtimoiy - iqtisodiy formatsiyalar almashuvi 
konsepsiyasi asosini tashkil qildi: Ijtimoiy taqsimot uzoq vaqt hukmron bo'lgan uni 
ibtidoiy - jamoa shakli; uni o'rniga kelgan xususiy mulkchilik hukmronligi 
(quldorlik, feodal, kapitalistik), moddiy ne’matlami ishlab chiqaruvchisiga tobora 
ko'proq iqtisodiy erkinlikni beradigan (quldan - krepostnoy dehqongacha, keyin erkin 
yollanma ishchiga); nihoyat ijtimoiy jamoa mulkchiligi - boshda sotsialistik, keyin 
kommunistik (uni almashuvi ko’rinmaydi, chunki harakatning mutlaq maqsadiga 
erishildi). Mulkchilik shakllari ishlab chiqarish munosabatlarini belgi lagani uchun,
~
3
S
~

---

ma’naviy dunyo - bor yo'g’i bu 
bazis ustidan mo'rt ustqurtma, ishlab chiqarish 
kuchlari - insonning ishchi kuchi va u harakatga keltiradigan ishlab chiqarish vositlari 
harakati - ijtimoiy dinamikaning poydevoti bo'ladi, shunda “uch qavatli” sotsial 
dinamikani ancha raukammal konsepsiyasi paydo bo'ladi, bimda davrdan - davrga 
o'tislini chuqur prujinalari ishlab chiqarish kuchlarida yashiringan, lekin barbir 
ajratib turadigan belgi bo'lib, ishlab chiqarihs vositalariga mulkchilik shakllari va 
insonning ish kuchi xizmat qiladi.
XX asr tarix va jamiyatshunoslik darsliklarida tarixni markscha davrlashtirish 
yetakchi va ustuvor ahamiyat kasb etdi. Lekin asming so'ngi yillarida bu qarash 
yemirila boshladi. Birdan ijtimoiy mulkchilik (asosan davlat sotsialistik shakldagijni 
o'zlashtirish usullarini (va tegishli ishlab chiqarihs usullari) taraqqiyotida so'ngi 
bosqich emasligi ko'rinib qoldi. U odamni uning mehnatini shart - sharoiti va 
natijalaridan begonalashtiradi, shaxsiy manfaat va tashabbusni yo'q qiladi, ishchini 
ulkan davlat - byurokratik mashinasini vintchasiga (murruvati ga), doimo o'sib 
boradigan qudratli davlat apparatini 
ijrosiga aylantiradi. Xususiy mulkchilikni, 
shaxsiy o'zlashtirishni, kichik biznes va bozor raqobatini uyg’onishi boshlandi, 
dyetatizatsiya (davlat ixtiyorida chiqarish), jamiyatni davlat byurokratsiyasini 
homiyligidan xalos qilish jarayoni yoyildi, motalitar tuzumlar halokatga uchradi. 
Yangi postindustrial jamiyat keldi, bu hoi so'ngi, tugallovchi bo'lmasa kerak.
Insonning atrof - muhitni o'zgartirishga intilishi mavjud konsepsiyalami uni 
natijlarini inkor qilishga va ulami boshqasiga almashtirishga sabab bo'lmoqda.
Inson - bioijtimoiy mavjudotligi hammaga ma’lum. Biologik xususiyat insonni 
barcha qurshab turgan tabiat moddiy dunyo, uning cho'qqisi-tabiat bilan unga xos 
bo'lgan siklik dinamika va irsiyat, vorisiylik, o'zgaruvchanlik va tanlov, avlodlami 
almashuvi bilan qarindosh qiladi.
Insonning aql - zakovati o'zining ko'p xilli funksiyalari bilan birga namoyon 
bo'lgan joyda farq boshlanadi. Insonning aqli nimada namoyon bo'ladi?