|
Birinchidan
atrof-muhitni dinamikasini qonuniyatlarini va o'z - o'zini tuzilish qonuniyatlari,
hodisa va jarayonlami mohiyatlarini bilishda ko'rinadi.
Ikkinchidan
(dastlab emprik, keyin abstakt) qurshab turgan dunyoni va o'z -
o'zini - tuzilish qonunlari va dinamikasining qonuniyatlarini bilishda, bu bilish oxir-
oqibatda fanlaming tarmoqlangan daraxtining mazmuni va avloddan - avlodga
to'plangan bilimlami amaliy faoliyatda ongli foydalanishning asosi bo'ldi. Amaliy
faoliyatning natijalari bilimning haqiqiyligini muntazam tekshiradi, tuzatadi,
to'ldiradi, bilimlami to’plangan zahirasini boyitadi. Insonning ko'p ming yillik tarixi
davomida yaratilgan butun sun’iy tabiat - bu faqatgina insoniyatning bilimi, aql va
tafakkuming mahsuli xolos. Sun’iy tabiatga insoniyat mehnati bilan o'zgartirilgan
tabiiy buyumlar, texnologik usullar, qurulgan ishlab chiqarish inshootlari, san’at
asarlarigina emas, balki mahsulot va pul, bitja va banklar, mulkchilik shakllari va
bozor muassasalari, ijtimoiy va siyosiy tashkilotlar, davlat tashkilotlari va siyosiy
tuzilmalar kiradi.
Inson bilimining birlamchiligini K.M arks ham tan olgan edi: tabiat mashmalarini
ham, lokamotivlami, temir yo'llami ham, elektr telegrafni ham, selfaktorlami va h. k.
qurmaydi. Bulaming barchasi - inson
mehnati mahsuli, inson irodasi bilan
organlarga aylangan tabiat buyutni, tabiat ustidan hukmronlik qiladigan yoki tabiatda
~
3 6
~
inson faoliyatidir. Bulaming barchasi inson qo'li, inson ongi bilan yaratilgan, bilim
kuchining buyumlashuvidir. (34.T 46, ч 2. c 215)
Tarixni davrlashtirish asosiga K.Marksning boshqa qoidasi kiritildi. Moddiy
hayotning ishlab chiqarish usuli итшпап hayotning ijtimoiy, siyosiy va ma’naviy
jarayonlami belgilaydi. Lekin, odamlaming ulami borlig’ini belgilamaydi, aksincha
ularning ijtimoiy borligi ulaming ongini belgilaydi. Jamiyatning moddiy ishlab
chiqarish kuchlari o'z taraqqiyotining m ’alum bosqichida mavjud ishlab chiqarish
bosqichlari bilan qarama - qarshilikka kirishadi. Iqtisodiy asoslaming o'zgarishi
bilan butun ulkan ustqurtmada и yoki bu darajada tez to'ntarish yuz beradi. (o'sha
joyda. T. 13. c7) yerdan moddiy ne’matlami ishlab chiqarishga ustuvorlik beriladi.
Ma’naviy qayta ishlab chiqarishga bo’ystmuvchi, passiv vazifa ajratiladi.
Uchinchidan, inson aqli, uning ma’naviy dunyosi atrof dunyoni va o'z
faoliyatini estetik baholashda, uyg’unlik va go'zallikni tushunishda korinadi. Bu
san’at va madaniyatni turli xil shakllarida o'z aksini topadi. Keng ma’noda madaniyat
inson faoliyatining barcha
natijalari, jumladan fan va mchnat natijalarini qamarab
oladi. Estetik, va ilmiy mantiqqa qiyinchilik bilan sig’adigan borliqni bilish turli
san’atlaming asosida yotadi. Estetik his-tuyg’ular diniy an’analar va xalq
bayramlarini amalga oshirishda muhim rol o'ynaydi, insonning dunyosini, uning
hayotini boyitadi, barkamollik tabiatga barcha tirik mavjudotga xos xususiyat
gullami, qushlami pat'qanotlarining boy ranglarini esga olish yetarli. Inson aql-
zakovati go'zallikni estetik his qilish, uni baholash va unga erishishga abadiy intiladi.
To’rtinchidan, inson tafakkuri etnik qoidalar, axloq normalarining tizimida o'z
aksini topadi, odamlar o'ziga o'xshash kishilar bilan albatta, ma’lum bir guruhga
birlashadi. Ancha murakkab bo'lgan o'ziga xos xususiyat qoidalari:
chumolilar,
asalarilar to'dasi
, bo
'rilar va maymunlar galalariga
xos xususiyat. Bu instiktlar
va shartli reflekslar bilan mustahkamlanib hasharot-hayvonlaming и yoki bu turiga
tirik qolishga, o'z naslini davom ettirishga imkon beradi. Lekin faqat odamdagi o'z -
o'zini shaxs sifatida anglash - o'ziga
o'xshashlardan o'zini ajratish, o'ziga xos
xususiyatlar, o'zini qadrlash va o'zini qurshab turganlar oldidagi ma’suliyat berilgan,
qaysiki ular ham shu qoidalarga rioya qilishlari lozim, aks holda o’zaro muloqot
mumkin bo'lmaydi. Axloqiy qoidalar odamlaming munosabatlarini boshqaradi.
Har bir odam shaxs sifatida o’zini anglash yo'lini bosib o'tadi. Axloq normalari,
oila va jamiyatda o'zini tutish qoidalariga, o'zaro yordam normalariga o'rganadi. Bu
qoidalar besh ming yil muqaddam qoida normalari va ulami qo'llab - quwatlash,
ularga rioya qilishni tashkil etish uchun maxsus muassasa-davlatni yuzaga keltirdi.
Beshinchidan, odamni boshqa mavjudotlardan ajratadigan g’oyalarining
mavjudligi, maqsadga intilish qobiliyati, bu umumlashtirilgan qarashlar tizimi
mafkurada ifodalanadi. Mafkura - odamlaming
ko'p qirrali faoliyatlarini,
maqsadlarini belgilaydigan qarashlar tizimi. U odamlami o'zaro muloqot, qarashlari
va manfaatlari yaqin bo’lgan fuqarolar, siyosiy partiyalar, ijtimoiy gurhlami
birlashtiradi. Matkura и yoki bu dinning qonun - qoidalar tizimida qisman aks etgan,
mustahkamlangan qadriyatlar tizimiga asoslanishi mumkin. Inson g’oyalarini amalga
oshirish maqsadida o'z-o'zini cheklashga va o'z hayotini qurbon qilishga qodir
bo'ladi.
~ 37 ~
Do'stlaringiz bilan baham: |
