O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogik universiteti jahon sivilizatsiya tarixi (Metodik qo’llanma) (To’ldirilgan 2-nashr) история мировой цивилизации

To'rtinchidaii, 
iqtisodiy belgilar bo’yicha ijtimoiy tabaqalanish rivojlandi, 
asossan dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ullanadigan 
jamoa va oila 
shakllandi; charm va kulolchilik mahsulotlari gazlamani tayyorlaydigan mehnat 
qurollari mohir ustalar, quruvchilar ajralib chiqdi. Lekin davlat va huquq hali ajralib 
chiqmadi.
Beshincbidan, 
inson va jamiyatning ma’naviy dunyosi bo'lgan qavlati amaldagi 
tajriba bilan boyidi. To'plangan bilimar va ko'nikmalami avloddan-avlodga 
uzatmasdan turib yillik yoki ko'p yillik sikllar bilan bog’langan dehqonchilik va 
chorvachilikdagi qayta ishlab chiqarish jarayonlarini amalgam oshirish mumkin emas 
edi. Bu davrda m a’lum darajada san’at, murakkab ichki oilaviy munosabadar, jamoa 
ichidagi va jamoalar o’rtasidagi munosabatlar rivojlandi.
Boshlanish nuqtasini aniqlab, jamiyat tarixini asosiy davrlarini, tarixiy progress 
spirallari o'ramlarini, jahon sivilizatsiyalarini almashuvini umumiy qiyofada tasawur 
qilamiz. (1 jadval)
~
30
~

---

Birinchi jadvalda yettita dunyo sivilizatsiyalari 
ajratilgan. Ulardan uch 
birinchisi-neolit, 
ilksinfiy va antik sivilizatsiyalar-jamiyatni shakllanishi, uning 
bolaligi va o'smirligini aks ettirgan tarixiy supersiklga birlashtirilishi mumkin, olim 
Yakovesni fikricha bu tarixiy davming cho'qqisi m a’naviyat-madaniyatni guilab- 
yashnagan davri antik bosqichdir. Keyin uch sivilizatsiyalar-o'rta asrlar, industriya 
arfasi va industrial-jamiyatning yetuklik bosqichi deb shartli aytish mumkin. Ular 
asta-sekin butun yer sharini qamrab oldi, qudratli texnologik bazani shakllantirdi, 
bozor munosabatlariga asoslangan ko'p ukladli iqtisodiyot, demokratik ijtimoiy- 
siyosiy tuzumni yaratdi, atrof dunyoni bilish va o'zgartirishda, ma’naviy muhitni 
rivojlantirishda yuqori marralami egalladi va biosferaga (ijobiy va salbiy) ta’sir qilish 
darajasi bilan tabiat kuchlari bilan tenglashdi, noosferaning negativ variantini 
realizatsiya qilishda faqat insoniyatni emas, balki yerdagi barcha tirik mavjudotni 
halokat yoqasiga keltrib qo'ydi.
XX asr oxirida jamiyat yangi supersiklga o'tish bosqichiga kirdi deb tavsiflash 
mumkin, supersiklning birinchi bosqichi post-industrial (industriiyadan keyingi) 
sivilizatsiya bo'ladi. Bu insoniyat jamiyatini gullab-yashnagan davri bo’ladimi, 
jamoa donoligi, qaysiki aqlning qudratini va moddiy ifodasini insoniyatni barkamol 
rivojlanishi uchun va noosferani pozetik variantini shakllantirishga ishlata oladimi, 
yoki insoniyat jamiyatini hayotiy siklini keksayish fazasini ifodalaydigan bir necha 
sivilizatsiyalami (vaqt bo'yicha yanada qisqa) 
qamrab oladigan uzoq davr 
boshlanadimi-buni kelajak ko'rsatadi.
Birinchi jadval ma’lumotlari tarixiy ritmlami miqdor tavsifini aniqlashga yordam 
beradi. Har bir keyingi sivilizatsiyani (o'tish davrisiz) davomiyligini qisqarish 
an’anasi aniq ko'rinadi: neolit sivilizatsiyasi uchun 30 dan-37 yuz yillik, industrial 
sivilizatsiya uchun 1,8 yuz yillik, postindustrial sivilizatsiya uchun 1,2 yuz 
yillikgacha. Tezlik sur’ati o'rta asrlar va industrial arafasi sivilizatsiyalari uchun eng 
yuqori bo'ldi, keyin u asta - sekin sekinlasha boshladi. Birinchi bosqich (mezalit)da 
eng uzoq o'tish davri, keyin u tez qisqaradi va har bir sivilizatsiyaning hayot siklida 
yanada kichik hajmni (neolit uchun 44 %, industrial uchun 25 %) egallaydi. Lekin 
yangi supersiklga o'tishda o'tish davri nisbatan yana o'sadi.
Lekin yangi supersiklga o'tishda o'tish davrining uzunligi yana nisbatan o'sadi. 
Bu haqda sivilizatsiyalaming hayotiy sikllarining uzunligi bo'yicha o'tish davrining 
tutgan hajmini ifodalaydigan quyidagi raqamlar bo'yicha fikrlash mumkin:
Sivilizatsiyalar
1
2
3
4
5
6
7
O'tish davrining tutgan o'mi
44
31
24
39
26
25
31
Tarixiy progressning epitsentrlari bo'yicha belgilanadigan Jahon sivilizatsiya- 
larining almashuvi insoniyat jamiyati taraqqiyotining izchil bosqichlarini ifodalaydi. 
Lekin, bu epitsentrlar davriy ко'chib turadi asosan supersikllami almashuvi davrida, 
birinchi uch sivilizatsiyalar uchun progress epitsentri O'rtayerdengizi havzasida, 
Yaqin va Uzoq Sharqda (Misr, Mesopotamiya, Hindiston) joylashdi. Bu davrda 
dunyo sivilizatsiyalarini politsentrizmi, bir qator lokal 
sivilizatsiyalaming 
shakllanganini aytish mumkin. Keyingi uch sivilizatsiya tarixiy progressning 
“Sharqdan (Xitoy, Hindiston, O'rta Osiyo, Yaqin Sharq) G’arbga Yevropaga, keyin
~31
~

---

Shimoliy Amerikaga siljishi bilan tavsiflanadi. Yangi supersikl epitsentrni Sharqqa 
Osiyo-Tinch okeani havzasiga (Yaponiya, Yangi industrial mamlakatlar AQSh, 
Xitoy) siljish an’anasi ko'rinadi.
Lekin lokal 
sivilizatsiyalar o'zining umumdunyo ritmidan farq qilgan ritmiga 
ega. U turli vaqtda (ming yillik oraliqda) paydo bo'ladi, ularning ba’zilari halok 
bo'ladi. Aralash lokal sivilizatsiyalar o'z dinamikasida bir-biriga mos bo’ladi, 
shuning uchun ulami bir necha guruhini ajratish mumkin.
1. O'rtayerdengizi - Yaqin Sharq guruhi bu hududda birinchi lokal 
sivilizatsiyalar (Misr, Mesopotamiya, Suriya va Falastin, Kichik Osiyo, Yunoniston, 
Italiya) paydo bo'ldi va gullab-yashnadi, ikkinchi supersiklda bu hudud (Italiyadan 
tashqari) tarixiy progress bosh sahnasidan ikkinchi eshelonga tushib kctdilar, qisman 
(Misr, Yaqin Sharq mamlakatlari) oldinga chiqib olgan Yevropa mamlakatlarining 
mustamlakachalik ekspansiyasiga uchradi.
2. Lokal sivilizatsiyalaming Osiyo guruhi-Hindiston, Xitoy, Yaponiya, Eron, 
O’rta Osiyo - bu yerda dunyto sivilizatsiyalarining almashuvi oldingi guruh bilan 
deyarli bir vaqtda boshlanadi. Ikkinchi supersikl boshida bu yerga jahon 
progressining epitsentri ko’chdi, keyin ayniqsa industrial jamiyat davrida sitagnatsiya 
(turg’unlik) kuzatiladi, tarixiy progressning borishi mustamlakachilik bilan uzilib 
qoladi. Past industrial sivilizatisiya 
boshlanishi bilan bu hududning bir qancha 
mamlakatlarini tarixiy progress epitsentriga kirish belgilari kuzatiladi.
~
32
~

---

1 
jadv
al.
Ja
hon 
si
vi
lizatsiyalarinin
g 
x
ron
ol
og
ik
d
o
ir
asi
.
33
1
Y
uqo
ri g
rafa - tu
g
’ilis
hsiz 
o
’ti
sh
da
vri va 
q
o
ld
iq
f
az
ala
r; 
quy
i 
graf
a 
-
o
’tish d
av
ri 
ham
kira
di 
‘ 
old
in 
o;tgan s
ivilizatsiyani 
ke
yingisiga m
u
n
o
sa
b
ati

---

3. Ga’rbiy Yevropa hududi (uning janubiy qismidan tashqari) o'z tarixiy yo'lini 
O'rtayerdengiziga qaraganda kechikib boshladi. Ikkinchi supersikldan (industrial 
sivilizatsiya arafasi) bu hudud dunyoni katta qismini bo'ysundirib oldinga chiqdi 
(Ispaniya, Britaniya, Fransiya mustamlaka imperiyalari). Lekin industrial davr 
oxirida G’arb sivilizatsiyasi o'zining yetakchilik mavqeini ko'p hollarda yo'qotdi.
4. Amerika sivilizatsiyalari materiklarning (Shimoliy va Janubiy Amerika) ajralib 
qolgani uchun alohida yo'l bilan rivojlandilar. Yevropalik mustamlakachilar qadimgi 
sivilizatsiyalami yo'q qildilar. Bu yerda yangi G’arbni Yevropa sivilizatsiyalariga 
nisbatan ularga yqin bo'lgan local sivilizatsiyalar paydo bo'ldi, lekin ular tezda 
mustaqil ritm tusini oldilar. XX asrda AQSh jahon liderlari qatoriga kirdi va old 
davlatga aylandi. Janubiy va Markaziy Amerikada taraqqiyot mustamlakachilik 
hukmronligi tufayli to'xtab qoldi. Lekin XX asr oxirida tarixiy jarayonning 
jadallashuv jarayoni, uni epitsentrda yaqinlashuv beigilari ko'rindi.
5. Afrika sivilizatsiyalari. (Shimoliy Afrika bundan mustasno, chunki u 
O'rtayerdengizi sivilizatsiyasiga kiradi) tarixning birinchi bosqichlarida qoloq bo'ldi 
va bir qator davrlarda rivojlangan hududlar mustamlakasi bo'lib qoldi. Hozirgi vaqtda 
ham Markaziy Afrika mamlakatlari nochor ahvolda, faqat Janubiy Afrika progress 
epitsentriga yaqin. Lekin bu bepoyon hududni rivojlanishi uchun shart-sharoit 
mavjud.
Xulosa qilib aytganda insoniyat tarixi o'zaro bir-biriga bog’langan spirallaming 
tuguni sifatida tasaw ur qilish mumkin. Umumtarixziy spirallaming eng katta 
o'ramlari supersikllarda berilgan. Ular hozircha ozgina, bor yo'g’I, 2 ta, uchinchisi 
boshlanadi.