O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogik universiteti jahon sivilizatsiya tarixi (Metodik qo’llanma) (To’ldirilgan 2-nashr) история мировой цивилизации

Oltinchidan, 
ma’naviy qadriyatlar dunyosiga ta’lirani kiritish mumkin. Ta’lim 
bu - to'plangan bilim va ko'nikmalami, estetik qadriyatlar, axloqiy nonria, g’oyalar 
va maqsadlarni avloddan - avlodga merosiy uzatish qobiliyati va metodlaridir. Tajriba 
- ko'nikmani uzatish hayvonlarga ham xos xususiyatdir, ayiqning onasi - ayiqchani 
ikki yil o'rgatadi, qushlarga esa maktab bir necha oy yoki haftalar bilan cheklanadi. 
Bu yerda instinkt hal qiluvchi rolga ega. Insonda esa boshqacha: bu yerda o'rgatish 
bir - ikki o'n yillikga cho’zilib ketadi, oilada ilk bilim ko'nikmalari olish boshlanib 
maktab, litsey - kollej, ohy o'quv yurti bilan tugaydi; bilim - ko'nikmalami to'ldirish 
odamning hayotini so'ngi damlariga qadar davom etishi mumkin. Ta’lim mustaqil 
ijtimoiy muassasaga, xalq xo jaligining sohasiga aylandi va shu bilan bir vaqtda 
inson ma’naviy dunyosi unsurlarining qayta ishlab chiqarish shakli, uni bosqichma - 
bosqich ko'tarilishi bo’ldi. Shu bilan birga bir qismi eskirib qolgan bilimlar va 
ko'nikmalar, qadriyatlar, norma g’oyalar yo'qoladi, “yuviladi” va bir vaqtning o'zida 
ma’naviy dunyoning boyligi o'sadi, yangi avlodlarning tajribasini singdirib, yanada 
ko'p xilli va murakkab bo'ladi.
Inson yaratgan boy, murakkab ziddiyatli ma’naviy va moddiy dunyo tarixiy 
jarayonning mantiqini shakllantirib doimo o'zgaradi. Bu jarayonning alohida 
bosqichlari, fazalari sikllarining bo’lishga qanday mezonlarni asosuchun qabul qilish 
mumkin?
Yuqorida keltirilgan fikrlardan bu savolga oddiy bo'lmagan javob kelib chiqadi, 
ko'pincha nima birlamchi ong, materiyami yoki ruh deb shakllantirildi. Ming yillar 
davomida falsaflar materialist va idealistlarga ajraldilar. Biroq, har qanday holatda 
ham inson - tarixiy jarayonning subekti emas, ob’kt bo'ldi.
Albatta, ongni kelib chiqish, inson onggi, biologik vorisiylik yadrosi 
unsurlarining barcha o'xshashligi bilan insonning o'zi ham rivojlanayotgan 
materiyaning mahsulidir. Miyasiz ong mavjud bo'lmaydi, mozg (ong) 
bu 
neytronlaming majmuasini ota murakkab tuzilishidir. Odam o'zini yaratgan 
materiyaning kengligidan ajralib, 
sitatistika qonunlariga jamiyat dinamikasi va 
genetikaisiga bo'ysunib o'z taqdiriga ega bo'ldi, inson nafaqat bu qonunlarga 
bo'ysunadi, balki uni biladi va ulardan o'z maqsadlarida foydalanadi. Bu yerda 
odamni barcha boshqa dunyodan ajratadigan oldinga chiqadi va birlamchiga 
aylanadi: atrof dunyoni, o'zini bilish qobiliyati, bu dunyoni qonuniyatlari bo'yicha 
o'z manfaat va tasawurlaridan kelib chiqib harakat qilishdir.
Turli odamlar, ulaming guruhlarini bilish darajalari, estetik baholari, axloqiy 
qoidalari, ma’lumot darajalari saviyasi bir - biridan o'ta farq qiladi, ulami manfaatlari 
ko'p 
hollarda 
qarama-qarshi, 
shuning uchun 
tarixiy progressning 
yo'li 
mashaqqatlidir.
Insoniyatning ikki yoqlamaligini, jism va ruhning intilishlari o'rtasidagi qarama- 
qarshiliklami er. avv. asrdayoq rimlik tarixchi Gay SaUyustiy Krisp ta’kidlagan edi: 
“Barcha bizning mavjudligimiz jism va ruhga bo'linadi. Ruh odatda hukmronlik 
qiladi, jism xizmat qiladi va bo'ysunadi, ruh bilan xudolar bilan teng egalik qilamiz, 
jismga-hayvon bilan.” (23. c.35.) Insondagi jismoniy va ruhiy boshlanish bir-birisiz 
yashash mumkin emas. Lekin ulardan har biri o'z shaxsiy, insonning hayot sikllari 
bilan o'zaro bog’langan qonunlar bo'yicha ham rivojlanadi. Insoniyatning ko'p yillik 
tarixi davomida odamning gavda va ftziologik xususiyatlari biologik tur sifatida
- 38 ~

---

deyarli o'zgarmadi. Lekin insonning ma’naviy dunyosi, ayniqsa uning bilim doirasi, 
malakalari, ularni ta’lim tizimi orqali uzatish ko'p marta boyidi.
Umumiy tarixiy an’anasi (uni insoniyat taraqqiyotining eng umumiy 
qonuniyatlari sifatida qarash mumkin) shundan iboratki, insonni