O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogik universiteti jahon sivilizatsiya tarixi (Metodik qo’llanma) (To’ldirilgan 2-nashr) история мировой цивилизации

Savollar va topshiriqlar:
1. Markscha davrlashtirishning kuchli va zaif tomonlari nimada?
2. Jamiyatning bir tarixiy bosqichdan boshqa harakatiga nima birinchi manba 
bo'lib xizmat qiladi?
3. Nima uchun tarixiy progressda yetakchi o'rinni bilim, insonning m a’naviy 
dunyosini rivojlanishi egallaydi?
4. Jamiyat taraqqiyotining umumiy tarixiy an’anasi nimadan iborat?
5. Tarixni davrlashtirish mezonlari qanday?
Qadimgi sivilizatsiya tarixini davrlashtirish
Jamiyat tarixining boshlanish va eng uzoq davri agar hisob mezolitdan boshlansa 
- 10 ming yildan ko'proq (4/5tarixiy vaqtni 4/5) neolit ilk sinfiy jamiyat va antik 
sivilizatsiyalami o'z ichiga oladi. undan oldin insoniyat jamiyat arafasi - Homo 
Sapines (arxeologik turkumlash bo'yicha - o'z o'tmishdoshi neandertalni siqib 
chiqargan - kromanyon) zamonaviy qiyofadagi odamni kirib kelishidan boshlanadi.
~ 42 ~

---

Insoniyat jamiyati fazasi
Yuqori pafeolit boshlanishi bilan Osiyo, Yevropa va Shimoliy Amerika 
hududlarining katta qismidan muzliklami chekindi. Natijada zamonaviy odamlar 
o'tmishdoshlarining hayot kechirish sharoitlari o'zgardi. Ular, o’z evolyutsiyalarida 
2 min. yil davomida bir necha bosqichlami bosib o'tdilar. Bu davrda biosferaning 
rivojlanishida buyuk voqea yuz berdi: Evolyutsiyaning cho'qqisi, kromanyon paydo 
bo'ldi, keyinehalik bu mavjudodga 
“aqlli odam” faxriy nomi berdilar. Uning 
biologik tur - aqlli 
odam (Homo Sapiens; xozirda populyatsiya to'g’risida 
gapirganda Homo Sapiens - Sapiens deyishadi). Bu - odam 2 min. yil oldin 
odamsimon maymunlaming evolyutsiyasi natijasida shakllangan: oila-gominidlar 
(Homonidlar); -otryad - primatlar (Primates), hozirgi paytda tirik bo'lgan bizning 
qarindosh-maymunlar kiradi;
-sinf - sut emizuvchilar (Mamalia), yer sharida ulaming hukmronligi 10 min. 
yil ilgari, aw al yetakchi bo’lgan dinazavrlarning 
kosmik halokat yoki qandaydir 
evolyutsion falokatdan keyin boshlandi;
-tip - xordalilar (chordata) ulaming o'tmishi 100 min. yillarga cho'zilib ketadi.
Aqlli Odam yer sharida biologik evolyutsiya natijasida paydo bo'ldi. Uning 
asosiy nihoyasi - o'ta 
murakkab, nozik, bilishning mukammal quroli bo'lgan odam 
miyasini shakllanishi edi. Har bir tirik jonzot o'zininig sezish organlariga ega, u atrof 
- muhitda yuz beradigan o'zgarishlarga adaptatsiya qilishga yordam beradi. (Aks 
holda undagi keskin o'zgarishlarda u yoki bu tur hatto urug’ yo'q bo’lib ketadi). 
Faqat inson tabiatdan qabul qilingan axboromi qayta ishlash in’omini oldi. Aqliy 
xulosa qilish, umumlashtirish , atrof-muhitga moslashish va uni o'zgartirish uning 
alohida unsurlarini o'z ehtiyojlariga moslashtirish qobiliyatiga ega bo'ldi.
Zamonaviy odamni paydo bo'lishi uning gavdasini tuzilishi va hayot tarziga 
boshqa o'zgarishlar ham yordam berdi: Tik yurish; ovqatga o'simlik va hayvon 
mahsulotlarini ishlatish, bu ovqatni xilma - xil qildi, odamlami halokatli vaziyatlarda 
tirik qolishiga yordam berdi; mehnat qurollaridan foydalanish - boshda ibtidoiy, 
keyin yana murakkab olovni o'zlashtirish.
Yuzlab avlodlarning tajribalari asosida ijtimoiy hayotning qoidalari ishlab 
chiqildi, jamiyami birinchi b o 'g ’ini sifatida juft oila, hamda urug’ jamoasi (minimal - 
25, maksimal - 200-500 odam) shakllandi. Oilalar o'zlariga eng oddiy turar joylar 
qurdilar yoki g ’orlarda joylashdilar. Vaqti - vaqti bilan jamoa hayvonlar podasini 
harakati orqasidan yurdi; aholi zichligi juda kichik - 1 kishi 50 - 100 km.2ga to'g’ri 
kelar edi. Bu hozirgi Xorazm viloyati hududida (40 ming km.2 ) yoki Daniyada (44 
ming km.2) bor yo'g’i ikki ming yoki bir ming kishi yashashi mumkin edi.
O'rta va yuqori paleolit davomida ishlab chiqarish yuzaga keldi, uning asosida 
yosh, jins taqsimoti va mehnatni oddiy kooperatsiyasi turar edi. Erkaklar baliqchilik 
bilan, mehnat qurollari tayyorlash bilan shug’ullanar edilar, bu hayvonlami ov qilish 
imkoniyatlarini kengaytirar edi. Ayollar terimchilik, ovqat tayyorlash, olovni saqlash, 
bola tarbiyasi bilan shug’ullanar edilar.
Nutq - so'zlashni rivojlanishi muloqot qilishga, to’plangan tajribani va dastlabki 
bilimlami uzatishga yordam berdi. Ibtidoiy san’at paydo bo'ldi - g’orlarda Altamir 
g’orida (Ispaniya), Lasko g’ori (Fransiyada), Kapova g’ori (Ural), Zarautsoy g’ori
~ 43 ~

---

(0'2bekiston), Sarmishsoy (O'zbekiston) hayvonlar, ov manzarasi tasvirlari saqlanib 
qolgati, ibtidoiy diniiy e’tiqodlar - totemizm, anemizm, magiya, diniy marosimlar, 
bag’ishlov marosimlari tarqaldi.
Oqibatda, aqlli odam o'zining o'tmishdoshlariga qaraganda nafaqat biologik, 
balki ma’Ium ijtimoiy farqlarga ega edi: nutq; Homoning o'tib ketgan ajdodlariga 
qaraganda, anchagina rivojlangan ehtimollar va qobiliyatlarga; ishlab chiqarishning 
turli xil qurollarini tayyorlash va foydalanish; birlamchi hamkorlik va mehnatni yosh 
jinsiy taqsimoti; oila va urug’ jamoasi; ilk bilimlar, ibtidoiy san’at, birgalikda yashash 
va animistik e’tiqodlar.
Lekin sivilizatsiya piramidasining barcha “qavat” va “xonalari” to’ldirilmagan 
edi. Mehnatning natijalarini o'zlashtirish shakllari hali endi yuzaga kelayotgan edi, 
faqat mehnat qurolariga shaxsiiy egalik qilish bilan cheklanish, ovchilik, o'ljalar, 
terimchilik mahsulotlarini natijalarini jammoa bo'lib bir tekisda taqsimlash mavjud 
edi. Hali ijtimoiy guruhlar, davlat va huquq yo'q edi. Ushbu sabablar bo'yicha 
jamiyatning bu davrini tarixning birinchi fazasi deyishga bizda asos yo’q. Bu baribir 
ming yillarga cho'zilgan jamiyat arafasidir. Bu davrda ibtidoiy jamoalar 
Osiyo,
Afrika, Yevropa, Amerikaa
ing bepoyon hududlarida joylashgan edi,