O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogik universiteti jahon sivilizatsiya tarixi (Metodik qo’llanma) (To’ldirilgan 2-nashr) история мировой цивилизации

uchinchi taqsimoti 
- hunarmandchilikning ajralib chiqishi yuz 
berdi.
Jamiyat tuzilmasining murakkablashuvi, tabiat sikllarini kuzatish uchun ekin 
ekish, hosilni yig’ishtirish muddatlarini aniqlash, turli mashg’ulotlar o'rtasida 
mehnatni taqsimlash (ayniqsa dehqonchilik va chorvachilikni mavsumiy bo'lgani 
uchun), bu mashg’ulotlami marosim va diniy sig’inishlar bilan birga olib borish, 
jamoani qo'shni jamoa va yovdan himoya qilish uchun bo'lgan zaruriyat 
to'rtinchi
yirik mehnat taqsimotiga 
- yo'lboshchilar, jangchilar va kohinlarga ajralishiga olib 
keldi.
Iqtisodiy munosabatlarda yirik siljishlar yuz berdi. Ovchilik, baliqchilik, 
termachilik uchun tabiiy boyliklar hech kimniki bo'lmay, mulkchilik ob’yekti emas 
edi. Jamoa ovchilik hududlariga o'z egaligini mustahkamlshga harakat qilsada, lekin 
uning chegaralari shartli edi, u jamoalami yangi boy hududlarga yovvoyi 
hayvonlaming harakati tez - tez ko'chish bilan o'zgarib turar edi. Ekishga, ishlov 
berishga yaroqli bo'lgan hududlami, poda uchun yangi o'tloqlami o'zlashtirish va 
foydalanish uchun ko'p yillar kerak edi. Yangi - yangi yer maydonlari o'zlashtirildi, 
jamoa yanada ko’proq ishlab chiqarish vositalariga, tabiiy resurslariga o'z mulki 
sifatida qaray boshladi. Neolit sivilizatsiyasida jamoa mulkchiligi teng taqsimot 
ustuvor edi.
Oila va jamoalar ijtimoiy mehnat taqsimotining rivojlanishi mashg’ulotlatning 
malum bir turlariga ixtisoslashdilar. Ijtimoiy mehnat taqsimotining rivojlanishi 
mehnat mahsulotlari bilan jamoani ichida, boshqa jamoalar bilan ayirboshlashni 
ko'payishiga olib keldi. Chunki ayirboshlash bo'lmasa, shaxsiy va o'sib borayotgan 
ijtimoiy ishlab chiqarish ehtiyojlarini qondirib bo'lmas edi. Jamoa ichida 
ayirboshlash noekvivalent shakida amalga oshirildi. Turli mashg’ulotlar bilan
~ 46 ~

---

shug’ullanadigan jamoalar o’rtasida ayirboshlash yanada muntazam tus oldi, bu 
ayirboshlash uchun ekvivalent buyumga bo'lgan ehtiyoj kuchaytirildi. Neolit davrida 
jamiyatning “iqtisodiy” piramidasi asosan qurib bo'lindi.
Keyingi qavat - ijtimoiy - siyosiy munosabatlaming faqat alohida unsurlari 
shakllandi. Ilgari bir xil bo'lgan jamoaning ijtimoiy tabaqalanishi boshlandi. Jamoa 
oqsoqollari, qabila yo lboshchilari, sehrgar va folbinlar, harbiy yo’lboshchilar 
an’anaviy jamoa tengligini buzib asta - sekin eng yaxshi yerlar, yaylovlami, jamoa 
boyligini o'zlashtirib oldilar. Sug’orma dehqonchilik hududlariga yirik jamoa 
birlashmalari - qabilalar paydo bo'ldi. Eng yaxshi yerlar, yaylovlar uchun qonli 
to'qnashuvlar kuchaydi.
Jamiyat piramidasining yuqori qavati - insonning ma’naviy dunyosida 
o'zgarishlar bo'ldi. Atrof dunyoni bilish darajasi keskin o'sdi. Tabiat sikllariga ko'ra 
dehqonchilik qilish, hayvonlami o'stirish, hunarmandchilik, qurilish bilan 
shug’ullanish o'tgan ajdodlar to'plagan keng va turli xil bo'limlaisiz mumkin emas 
edi. (o'sha davrlarda avlod faol hayotining o'rtacha davomiyligi 15-20 yil bo'lsa, 
ming yillik davomida 50-60 avlod o'tdi). Astronomiya, arifmetika, biologiya, 
tibbiyot, agronomiya fanlari paydo bo'ldi. Albatta, abstrak umumlashtirishlargacha 
hali uzoq edi, lekin boshlang’ich dunyoni bilish e’tiqodlar, miflar tuzilishida aks etar, 
sehrgar va kohinlar tomonidan qo'llab turilgan. Neolit san’ati - tasvirlar, marosim 
qo'shiqlari va rasmlar bu miflami aks ettirar edi. Diniy e’tiqodlar yanada 
murakkablasha boshladi; axloq va boshlang’ich e’tiqodni bir - biridan ajratish qiyin 
edi. Turli xil bilimlar va ko'nikmalami hajmi ancha o'sgani uchun ulami keyingi 
avlodlarga uzatish muddati uzaydi.
Neolit inqilobi nihoyasida paydo bo'lgan, o'matilgan jamiyatning asosiy belgilari 
ana shunday edi. Neolit inqilobini bir necha bosqichlarga bo'lish mumkin: ilk 
paleolit, er. aw . 7-6 ming yilliklami qarrnab olgan; uning epitsentri Old Osiyo va 
Yaqin Sharqda edi; yetuk yoki o'rta neolit er. aw . 5-4 ming yilliklar boshlari, bu 
bosqichda neolit sivilizatsiyasining qudrati namoyon bo'ldi, u Nil, Hind, Frot, keyin 
Amudaryo, Sirdaryo, Yanszi, Yevropaga tarqaldi. “Neolitlashuv” jarayoni taxminan 
2800-yil atrofida sekin bordi.
Er. avv. 4-ming yillikdayoq neolit sivilizatsiyasining kuch - qudratini tugash 
belgilari paydo bo'ldi, navbatdagi davr - eneolit boshlandi.
Eneolit (mis - tosh) davrida yetakchi metall, dastlab mis, oltin, keyin jez paydo 
bo'ldi. Tosh quroilar, hatto eng mukammal (mikrolitlar) tayyorlanishda juda 
mehnattalab va turli xil murakkablashgan ehtiyojlarni qondirish uchun qo'llashda 
yetarlicha ishonchli emas edi. Tajribalar shuni ko'rsatdiki, foydalanilayotgan sof 
metallar oltin, misni qo'llash qulayroq, mustahkam, qayishadigan, ularga istalgan 
shaklni berish, turli metallami qo'shish mumkin. Qo'rg’oshin va misni qo’shib - jez 
(bronza) hosil qilish mumkin.
Lekin mis, qo'rg’oshin, oltin konlari kam uchraydi; eneolit davrida ko'pgina 
qabilalar ulardan foydalanish imkoniyatiga ega emas edilar. Bu foydalanishga yaroqli 
yerlarda aholi zichligini o'sishiga, aholini o'sish su’ratlarini kamayishiga olib keldi. 
Ba’zi ma’lumotlarga ko'ra er.aw. 5000-yilda o'sish 0,9 kishi, bir yilda ming kishiga 
to'g’ri kelsa, aholining umumiy soni 30 min. kishi. Er. aw . 2000 yilda o'sishning
-47

---

o'rtacha yillik surati 4,5 marta - 0,2 kishigacha, aholi soni 3-ming yil davomida bor 
yo'g’i 20 min. ga ko'paydi. (54. C. 151.).
Hosildor yerlar, metalga boy hududlami bosib olish uchun ko'p sonli urushlar 
olib borildi.
Eneolit davrida texnologiyada iqtisodiy - ijtimoiy hayotda tushkunlik yuz berdi. 
Jamiyat tamoman yangi materiallar (jez) ni, texnologiyani kashf qilish va 
o'zlashtirish xususiy mulkchilikga o'tish zaruriyati alohida turar edi, bu sinflar va 
davlatning paydo bo'lishiga olib bordi.