O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogik universiteti jahon sivilizatsiya tarixi (Metodik qo’llanma) (To’ldirilgan 2-nashr) история мировой цивилизации

neolit sivilizatsiyasid
a yosh jins 
guruhlari o'rtasidagi, 
ijtimoiy mehnat taqsimotining 
(chorvadorlar, dehqonlar) 
qo'shni jamoalar, 
birinchi bosqichlari o'rtasidagi 
munosabatlar yetakchi o'rin 
egallagan bo'Isa, keyingi bosqichda esa munosabatlar yanada ko'p marta 
murakkablashdi; sinflar, siyosiy guruhlar, davlatlar, huquqiy tizimlar, davlat 
boshqaruvi paydo bo'ldi, soliqlar yig’ish bilan, qo'shinda xizmat qilish, madaniyat 
sohasida xizmat qiluvchilar bilan shug’ullanadigan odamlar qatlami ajralib chiqdi. Bu 
jamiyatni shakllanishida, ijtimoiy munosabatlami tartibga solishda muhim rol 
o'ynadi. Har bir keyingi sivilizatsiyada bu muassasalar ajraldi, takomillashdi. U keyin 
ham saqlanib qoldi: tarixiy tajriba shuni ko'rsatadiki, sinflar va davlatni o'lishi ham 
yuz bermaydi. Davlatni yo'q bo'lib ketishi, sinfsiz jamiyat tushunchalari markscha 
ta’limotni asosiy tamoyillaridan bin edi. Davlatning fimksiyasi xilma-xil, u jamiyat 
o'z - o'zini tashkillashtirishni kutilgan natijasi edi, u ijtimoiy munosabatlardagi 
boshboshdoqlik va tartibsizlikka qarama-qarshi turadigan shakl edi. Sivilizatsiya 
siklining har xil fazalarida ijtimoiy - siyosiy sohalarni tartibga tushgan darajasi bir xil 
emas. O'tish davrlarida ijtimoiy qarama- qarshiliklar turli siyosiy partiyalar, davlatlar 
o'rtasidagi kurash keskinlashadi, inqiloblar, fuqaro va davlatlararo urushlar ketma - 
ket o'ta keskin tusgacha chiqadi, davlat apparati bir qismining buzilishi xollari? 
huquqiy tizimni, siyosiy muassasalami o'zgarishi bilan ijtimoiy - siyosiy sohaning 
liderlarini almashuvi yuz beradi. Ijtimoiy - siyosiy sohada, to'z - to'polon, 
qonunsizlikning o'sishi, jinoyatchilikning kuchayishi kuzatiladi; urushlarda, 
inqiloblarda aholini bir qismi halok bo'ladi. Sivilizatsiya siklining keyingi fazalarida 
o'tish davrining to'z - to'polonlaridan insonda, ishlab chiqarishning texnologik va 
iqtisodiy usullaridagi tubdan o'zgarishlarga javob beradigan ijtimoiy - iqtisodiy 
sohaning yangi tartibga solinishi tug’ladi.
5. 
Sivilizatsiya piramidasining yuqori qavati insonning ma’naviy dunyosi ijtimoiy 
qavati ongning tuzilishi qanday?
Bu eng awalo, insoniyatning bihm sohasi, qaysiki vaqt o'tishi bilan jamiyatni, 
insonni o'zini taraqqiyoti qonuniyatlarini o'rganadigan boshda sof empiric, keyin 
esa, abstrakt vaqt o'tishi bilan tartibga solingan bilim - fan edi. Ijtimoiy ong qachon
~ 19 ~

---

odam (alohida individ emas, individlar to'plami sifatida) o'zini o'rab turgan 
borliqdan ajrata olgan paytdan, o'zini o'mini bilishi va bu bilimlarni o'z - o'zini 
saqlab qolish va rivojlanishi uchun maqsadli foydalana olishdan boshlanadi. Selfin - 
asta ijtimoiy, tabiiy va texnik fanlar paydo bo'lib boyib bora boshladi. Ijtimoiy 
zakovatning qudratli to'lqini uning yadrosi ilmiy bilim insonni 
o'z - o'zini 
rivojlanishini, jamiyatni dinamik taraqqiyotini va uni tarixiy spiral aylanishlari 
bo'yicha harakatiga birinchi manba sifatida chiqdi.
Agar fan - o'ng yarim shaming faoliyatini to'plangan natijasi bo'lsa, madaniyat 
esa - o'ng yarim shaming faoliyati mevasi, atrof - dunyoni aniq obrazli xissiy qabul 
qilishdir. U o'ziga estetik baholash, go'zallik va xunuklikni qabul qilish, tabiatni 
mukammalligi va insonni go'zalligini tushunishdir. Madaniyat tarkibiga san’atning 
(tasviriy san’at, haykaltaroshlik, me’morchilik, musiqa, vokal, xoreografiya, teatr), 
qaysiki ulardan bir nechasi 
paleolit davrida
(qoyatosh tasvirlari, raqs, qo'shiq aytish) 
adabiyot paydo bo’ldi, XX asrda esa faqat kino, videosan’at paydo bo'ldi; ommaviy 
axborot vositalari va kitob bosish keyinchalir rivojlandi. Madaniyatning boyligi va 
turli xilligi o'rab turgan dunyoni keng qamrovli qabul qilishga, uni samarali 
transformatsiya qilishga yordam beradi.
Ma’naviyat sohasidagi yana axloq normalari, har bir kishini yurish -turishini 
estetik baholash, uni boshqa oila a ’zolari va ijtimoiy guruhlar bilan o'zaro 
munosabatlari kiradi.
Axloqiy normalaming mezoni - har bir kishining yurish - turishida nima yaxshi, 
nima yomon; ularsiz jamiyat yashay olmaydi. Bu yurish - turish qoidalari oilaviy, 
milliy an’analarda, diniy qonunlarda, davlat uchun muhim bo'lgan huquq 
nornialarida singdiriladi.
Nihoyat kishini, odamlar guruhini siyosiy partiyalar, davlat, ulami faoliyatini 
maqsadlari majmuasi bo'lgan mafkura ham ijtimoiy ong tarkibiga kiradi. Mailcura 
diniy shaklda ham mavjud bo'ladi.
U yoki bu sivilizatsiyaning ma’naviy hayotining barcha sohalari o'zaro aloqada, 
chambarchas bir - biri bilan bog’langan ijtimoiy ongning hayotbaxsh harakatida 
ma’lum bir bosqichni ifodalaydi. O’tish davrlarida ma’naviy soha tubdan 
“tozalanadi”. Eskirib 
qolgan ilmiy paradigmalar yemiriladi, badiiy uslublar
ta’limning mazmuni, uslublari va tashkiliy shakllari o'zgaradi, axloq normalari 
yangilanadi, mafkuraviy oqimlaming eskilari siqib chiqariladi, 
ulami o'miga 
yangilari, diniy e’tiqodlar va boshqalar shakllanadi.
Ma’naviy dunyoni vaqtinchalik to's-to'polon qamrab oladi, qachonlardir uloqtirib 
tashlangan xurofotga berilish qayta tug’iladi, ijtimoiy ongda yuzaga kelgan
bo’shliqni 
to'ldirish uchun 
shafqatsiz kurash boshlanadi. Keyin ma’naviy 
tushkunlik bartaraf etiladi; ijtimoiy ongning yangi mazmuni qaror topadi, tarqaladi 
va takomillashadi, u hozircha navbatdagi tushkunlik yuz bermaguncha yashaydi. 
Sivilizatsiya piramidasi shunday umumiy ko'rinishda ko'rinadi.