O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogik universiteti jahon sivilizatsiya tarixi (Metodik qo’llanma) (To’ldirilgan 2-nashr) история мировой цивилизации

Neolit sivilizatsiyasi
uchun bir necha ishlab -chiqarish vositalariga 
o'zlashtirishni jamoa usulidan muqarrar edi, asosan bir tekisdagi taqsimot, tovar 
almashuvining ilk ko'rinishi mavjud edi. Ammo o'shandayoq kamon, o'q, nayza 
ovchining shaxsiy mulki edi, oila, jamoalar o'rtasida ham mulkiy tengsizlik paydo 
bo'la boshlagan edi. O'zlashtirish va taqsimotning bir tekisda teng taqsim bo'lishi 
unumdor ishlaydigan oila, mohir jangchining qo'shimcha topgan mahsuloti bilan 
rag’batlantirishning yo'qligi jamiyat taraqqiyotiga to'siq bo'ldi. Xususiy mulkchilikni 
paydo bo'lishi lining shakliga mos notekis taqsimot va ayirboshlash progressiv omil 
edi. Iqtisodiy munosabatlaming keyingi har bir shakli shu sivilizatsiya chegarasida 
bir qadam olg'a tashlash edi.
Industrial sivilizatsiyaning oxirida bevosita ishlab chiqaruvchining o'z mehnati 
natijalaridan begonalashuvi yuz berdi. Buning sababi davlat monopolistik taziyqini 
qayta ishlab - chiqarish jarayonida ijtimoiy boylikni taqsimlash, qayta taqsimlashga 
aralashuvi yuz berdi 
va msonning, ishlab-chiqarish texnologiyasi bazasini 
navbatdagi bosqichga o'tishiga xalaqit berdi. Mayatnik orqa tomonga tebrandi -
mayda, xususiy va shaxsiy mulkning qayta tug'ilishiga, kichik va o'rta biznesning 
rivojlanishi, erkin konkurensiya, bevosita ishchining o'z mehnati natijalaridan 
manfaatdor bo'lishiga sabab bo'lmoqda. Bu sivilizatsiya uning iqtisodiy tuzumi faqat 
mulkchilikning faqat bir shakliga asoslangan degan tushunchadan holi bo'lish kerak. 
Iqtisodiyot hamma vaqt ko'p ukladli, unda o'zaro bog'langan hukmron 
mulkchilikning yetakchi shakli o'tmishda va tug'ilayotgan kelajak ukladlar “birinchi 
skripka” rolini o'ynovchi hamma vaqt ham mukammal bo'lmagan orkestrda unsurlari 
bilan aralash bo'ladi. Keyingi qavatda ijtimoiy - siyosiy tuzumda yana turli xil 
shakllar kuzatiladi. Sivilizatsiyaning yetuk fazsidagi nisbiy ijtimoiy hamkorlik va 
siyosiy barqarorlik o’tish davrida keskin, ijtimoiy -siyosiy va harbiy qarama - 
qarshiliklar bilan almashadi, chunki iste mol fondi qisqaradi, ko pgina oilalami 
tirikchilik sharoiti yomonlashadi, aholini soni kamayadi (tug'ilishni kamayishiga 
sabab kasalliklar, urushlar) turmush darajasi pasayadi, inqiloblar, terror, talonchilik 
bilan boylikni kuch bilan taqsimlashga urinish kuchayadi. Bu to'plangan boylikdan 
voz kechishni istamagan mulkdorlaming keskin qarshiligiga uchraydi. Davlatlar 
o'rtasidagi, fuqarolik urushlari - turli ijtimoiy - siyosiy, milliy, diniy kuchlaming 
qarama - qarshiligi o'z navbatida ishlab chiqarishga salbiy ta'sir qiladi, ishlab -
~
25
—

---

chiqarish kuchlarini yemiradi, jamiyatni orqaga uloqtiradi, madaniy merosni bir 
qismini yo'qotishga olib keladi.
Imperiyalar, federatsiyalar parchalanadi. Davlat va huquq o'z kuchini sezilarli 
qismini yo'qotadi, jinoyatchilik o'sadi, korrupsiya davlat apparatini yemiradi. Boshqa 
bir necha marta bu mamlakat uchun og'ir bo'lgan yo'qotishlardan keyin lokal 
sivilizatsiyalaming o'z hayot siklini tugatib yo'q bo'lib ketishiga olib keladi. Lekin, 
ko'pincha iqtisodiy yuksalishning yangi ufqlariga chiqib olish, siyosiy va davlat 
tuzumini tartibga soladi. Bu jarayon o'z mulki va uni ko’paytirish usullarini himoya 
qilinishiga muhtoj bo'lgan yangi mulkdorlaming manfaatlariga mos keladi. Tuzum 
turli xil huquqiy shakllarda - demokratiyadan monarxiyagacha, yoki tiraniya (ochiq 
diktatura) bo'lishi mumkin. Lekin, har qanday sharoitda ham u ijtimoiy - siyosiy 
tartibni yangi sivilizatsiya shakllanishi va barqaror yashashi uchun qo'llab -
quwatlaydi.
O'rnatilgan iqtisodiy va ijtimoiy - siyosiy tuzum piramidani cho'qqisida 
mafkuraviy qo'llab - quwatlashga , oqlashga va jamiyatni ma’naviy dunyosida 
tadbiq etishga erishadi. Olimlar tantana qilgan tuzumni ob'ektiv zarurligi, adolatli va 
abadiy ekanligini isbotlashga harakat qildilar.
Mafkurachilar va din arboblari uni qo'llab - quwatlaydilar , hukmron etik 
normalar uning qadriyatlariga moslashadilar. Ta'lim tizimi keyingi avlodlarga uning 
qadriyatlarini uzatishga yordam beradilar. Yangi sivilizatsiyaga o'tish davrining 
mazmuni, bosqichlari va vakunlari.
Bu davming mazmuni jamiyat tuzilmasining barcha qavatlarinmg fundamental 
asoslarida yetilgan o’zgarishlar, umrini o'tab bo'lgan, progressni sekinlashtiradigan 
o'layotgan sivilizatsiyaning unsurlarini (tarixiy meros bo'lib qoladigan, insoniyat 
ma'naviyatini boyitadigan qadruyatlarni saqlab qolgan holda) siqib chiqarish yoki, 
buzib tashlash va azoblarda izlanishlar, xatolarda tug'ilish va yangi sivilizatsiyaning 
asosi tarixiy progress spirallining keyingi bo'g'ini bo'ladi. Bu davrda ikki tarixiy 
qatlamning “to'qnashuvi”da to’s-to'palon, buzg'unchi kuchlar kuchayadi, ijtimoiy 
qarama - qarshiliklaming 
barcha ko'rinishlari keskinlashadi, tushkunliklaming 
butun zanjiri, inqiloblar, uiushlar, boshqa qarama - qarshiliklar rivojlanadi, salbiy 
demografik an’analar (tug'ilish sur'atini kamayishi, aholi sonining mutloq kamayishi, 
migratsiya to'lqinlari, qochoqlar). Ishsizlik keskin o'sadi, qashshoqlik, jinoyatchilik, 
aholini bir qismini degradatsiyasi kuchayadi. Bu og'ir kasallik ba'zida u yoki bu lokal 
sivilizatsiyani yoki davlat birlashmasini to'la halokatiga sabab bo'ladi.