O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogik universiteti jahon sivilizatsiya tarixi (Metodik qo’llanma) (To’ldirilgan 2-nashr) история мировой цивилизации

21 
tasi sinchiklab tekshirildi va insoniyat tarixining 6 ming yili tasvirlandi. 
Toynbi
o'z o'tmishdoshlariga nisbatan qisqa hayot kechirgan, hududiy cheklangan va kam 
sonli ibtidoiy jamiyatlarga qaraganda sivilizatsiyalar hayoti “davomiyroq, ular keng
~ 12~

---

hududlami egallaydi, sivilizatsiyalar bilan qainrab olingan odamlar soni qoidaga 
ko'ra katta. Ular boshqa jamiyatlami assimilyatsiya qilish va bo'ysundirish yo'li 
bilan tarqalish an’anasiga ega”. (50. c. 80). Sivilizatsiyalar asta - sekin rivojlanadi, 
o'zining hayotiy sikliga ega; ular “static formatsiyalami emas, evolyutsion tipdagi 
dinamik tashkilotni o'zida aks ettiradi. (o’sha yerda 87-bet). Ulaming har bin o'z 
taraqqiyotida fazalardan 
o'tadi - paydo bo'lish (genesis), o'sish, buzilish va 
yemirilish. Sivilizatsiyalar genezesini irqiy his - tuyg’u yoki atrof - muhitdan emas, 
balki chaqiriqqa javobga jamiyat giriftor bo'lgan tushkunlikka reaksiyaga javobga 
izlash zarur.
Hududiy ekspansiyaning oqibati ijtimoiy hayotning harbiylashuvi, to'rt yoki 
besh ming yilliklar davomida sivilizatsiyalar buzilishining eng umumiy va keng 
tarqalgan sababi hududiy ekspansiyaning oqibati, ijtimoiy hayotning harbiylashuvi, 
militarizmdir. Militarizm lokal davlatlami o'zaro urushlarga tortib sivilizatsiyani 
yemiradi. Ijtimoiy yemirilish geografik ekspansiya uchun qulay shart - shoroit 
bo’ladi. “Tushkunlikni boshidan kechirayotgan jamiyat o’z hayotiy kuchlarini ulkan 
hajmdagi moddiy loyihalarga yo’naltirish bilan o’z o'limini kuni va soatini orqaga 
surishga harakat qiladi, bu hukm qilingan o’z layoqatsizligi va o’lim taqdirini 
o’layotgan ongini aldashga urinish demakdir.” (O’sha kirtob 224 bet).
A.Toynbi sivilizatsiyalarning yemirilishi mexanizmini batafsil ochib beradi, bu 
o’tish davrining mazmunini ochib berish uchun muhim ahamiyatga ega. “Atrof 
ustidan hokimiyatni mustahkamlanib borish bilan o'sish emas, buzilish va yemirilish 
jarayoni boshlanadi. Bu ichki urushlar eskalatsiyasida ko'rinadi. Urushlami davom 
etishi buzilishga olib boradi, qaysiki kuchayib, yemirilishga o'tadi” deb belgilaydi u 
(o'sha joyda 335 bet). Ijtimoiy yoriqlar kuchayadi, jamiyatning - vertikal aylanishi 
boshlanadi, qachon jamiyat qator lokal davlatlarga parchalansa, bu qonli o'zaro 
urushlar uchun asos bo'lib xizmat qiladi” (o'sha joyda 336 bet), va gorizontal, 
qachonki jamiyat 
guruhlaming uch tipiga aylansa: o'z hukmronlik mavqeini 
yo'qotishni istamagan yetakchi ozchilik va uni qo'llab-quwatlash uchun universal 
davlat yaratuvchi; butun dunyo cherkovi tug’diradigan ichki proletariat; tashqi 
proletariat, o'iayotgan sivilizatsiya bo’yicha zarba beradigan tezkor harakat qiiadigan 
harbiy qismlarga uyushadi. Bu uch kuchlar o'rtasidagi kurashda sivilizatsiyani 
yemirilishida yemirilish ritmini... turg’unlik orqasidan ko'rish mumkin, qaysiki 
buzilish lahzasidan boshlanadi, jonlanish keladi, bu universal davlatga asos solinish 
lahzasi bilan 
mos keladi. Lekin bu jarayon o'z navbatida 
yangi turg’unlikni 
bildiradigan buzilish bilan tugaydi, qaysiki uni ortidan jonlanish boshlanmay so'ngi 
yemirilish keladi.” (o’sha joyda 477 bet).
Sivilizatsiyalarning yemirilishida chetki ta’sirlar ko'rinarli rol o'ynashi 
mumkin, Toynbi aytgan tashqi proletariat ko'p hollarda stagnatsiyadagi jamiyat 
chegaralarini portlatadi. Toynbi konsepsiyasining 
qimmati shundaki, u lokal 
sivilizatsiyalami hayotiy sikllarini to'la qiyofasini, uning avlodlarini almashinuvi 
mexanizmlarini beradi. Lekin bu avlodlar almashinuvi, lokal sivilizatsiyalarining 
yemirilishi 
ko'pincha 
umuminsoniy 
tarixiy 
progressning 
semfoniyasini 
shakllantiradigan va lokal 
sivilizatsiyalarning hayotiy sikllari bosqichlarini 
sinxronlashtiradigan jahon sivilizatsiyalarining ritmi 
oqibatidir. 
Supersikllar 
oralig’idagi chegaralarda yetuvchi katta tarixiy burilihsda lokal sivilizatsiyalarning
~ I3~

---

differensiatsiyasi 
jarayoni kuchayadi, ulaming ba’zilari buzilish va yemirilish 
bosqichlarida turadi. Bu amerikalik professor