O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogik universiteti jahon sivilizatsiya tarixi (Metodik qo’llanma) (To’ldirilgan 2-nashr) история мировой цивилизации

Kondratev 
va 
Shumpetrning 
uzoq muddatli sikllari 
nazariyalariga yana murojaat qildilar. Tarixdagi har bir yirik burilish davrida hayot 
qo'ygan keskin muammolami yechish bo'yicha ko'pgina ilmiy qarashlar 
bayon
qilinadi. Jamiyatni uzun to'lqinli siklik dinamikasi muammolari bo'yicha Van
Deynning (1983), A.Klayneknextning (1987), A.M.Anchishkenning (1986)
monografiyalari paydo bo'ldi.
LM.Dyakonov “Tarix vo 'llari ens aadimsi odamdan biznine kunlarimizeacha ”
(1994) monografiyasida tarixiy jarayon fazalarini almashuvi konsepsiyasini ilgari 
suradi, an'anaviy ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar nazaryasini tanqid qiladi. U tarixda 
sakkiz fazani ajratadi, ulami uzunligi eksponensial jadallashuv qonuniyatlariga 
bo'ysunadi: ibtidoiy faza (Homo sapiensning paydo bo'lishidan neolitgacha - 30 ming 
yildan kam bo'lmagan), ibtidoiy jamoa fazasi (7 ming yil atrofida); ilk qadim (2 ming 
yil atrofida), imperiya qadimgi davri (1,5 ming yil atrofida), o'rta asrlar (ming yil 
atrofida); barqaror mutlaq post o'rta asr (300 yil atrofida); kapitalistik faza (100 yildan 
sal ko'proq) va postkopitalistik, uning orqasidan tarixiy progressning to'qqizinchi 
fazasi boradi. Shu bilan birga kelajakning ikki senariysi bo’lishi mumkin: yoki 
insoniyat XXII asrga qolmay halok bo'ladi va u bilan bizga m a’lum biosferaning katta 
qismi o'ladi, yoki rivojlanayotgan mamlakatlarda 
aholining o'sishi sezilarli
~ 9 ~

---

kamayishiga erishiladi, jamiyat va tabiatning dinamikasi uyg’unlashtiriladi, I. M. 
Dyakonovning nazariyasi Yu. B. Yakovetsning nazariyasiga to'g’ri keladi.
Amerikalik olima R. Aysler taklif qilgan tarixni davrlashtirish chizmasi asosida 
jinslar o'rtasidagi o'zaro munosabatlar xususiyatlari qo'yiladi: erkak va ayol 
o'ltasidagi ilk davrdagi uzoq hamkorlikdan keyin (er. aw . Ill ming yillikda minoy 
madaniyatida so'nggi yuksalishga erishgandan so'ng) - erkaklar hukmronligi davri 
orqali, zo'ravonlik va urashlardan keyin - uzoq bo'lmagan kelajakda yangi asosdagi 
hamkorlik erasining qayta tug’ilishi.
A rtur Shlezinger kichik Qo'shma Shtatlar siyosiy hayotida kishilar avlodi 
almashinuvi bilan bog’liq bo'lgan o'ttiz yillik sikllar ritmini tasvirladi. U 
"sikl bu
harakatsiz nuqtalar orasida tebranadigan mayatnik emas, balki spiral, и yangini qabul
qiladi va shuning uchun determinizmdan qochadi. Va bundan tashqari tarixiy sikl
hamma vaqi tarixchi shaxsi bilan bog’liq". 
Har bir tarixchi o'zining sikllar 
almashinuvini taklif qiladi. 
Shlezinger tarix faylasuti R.Dj.Kollingvudning 
“tarixning har bir tadqiqotchisini o'z sikllar tizimi bo'lishi lozim... tarixga siklik 
qarash o'zgaradi va yo'qoladi, individning va boshqa irqlaming tarixiy bo'lishida har 
bir yangi qadam bilan yig’iladi.” Bilim yo’li nihoyasiz, shuning uchun tarixiy sikllarga 
qarashlar kelajakda ko'p o'zgaradi.
Tarix fani hozirgi kunda (boshqa ijtimoiy fanlar kabi) jiddiy tushkunlikni boshdan 
kechirmoqda, uning xulosasi bo'lib, insoniyatning siklik dinamikasi, genetikasi 
bosqichlari va qonuniyatlari o’tmishining tasviri bo'ladi. Tarix falsafasini bu 
tushkunlik yanada chuqurroq chulg’adi, bu uning hukmron paradigmalarining halokati, 
ilmiy dunyo qaqrashning umumiy tushkunligi bilan bog’liq edi. Tarix barcha 
insoniyatning umumiy qonuniyatlari uchun tarix hech qanday ahamiyatga ega emas 
degan asarlar paydo bo'ldi. Amerikalik tarixchi Frensis Fukuyama shov-shuvga sabab 
bo'lgan “
Tarixni tuzashi" 
nomli maqolasida g'arb liberal demokratiyasining fashizm 
va eng yangi marksizm ustidan g'alabasi, sovuq urushni tugashi tarixni tugallanishi, 
insoniyatning mafkuraviuy evolyutsiyasini va g'arb liberal demokratiyasini 
hukmronlikning so'ngi tugallangan shaklini bildiradi deb e'lon qildi. Bu g'arb falsafasi 
tarixini navbatdagi tushkunligi edi, uning jahon tarixini yangi burilishi va bu bilan 
bog'langan yo'qotishlar va tarixiy tafakkurning yangilanishi oldidagi uning taslim 
bo'lishi edi. “Tarixni tugallanishini tan olish jamiyatni keyingi progressi uchun 
kurashni mantiqsiz qiladi. Buni Fukuyamani o'zi ham tan oladi. “
Tarixni
tumllanishi” 
qayg'uli tan olinish uchun kurash, sof mavhum g'oya uchun hayotni xavf 
ostiga qo'yish, jasorat talab qiladigan mahkuraviy kurash - bulami barchasi o'rniga -
iqtisodiy o'sish, nihoyasiz texnik muammolar, ekologiya to'g'risida g'amxo'rlik va 
iste'molchining noziklashgan talablarini qondirish. Posttarixiy davrda san'at ham, 
falsafa ham yo'q; faqat sinchkovlik bilan ehtiyot qilinadigan insoniyat tarixi bor 
xolos.” Bu umidsiz bashorat. Hozircha insoniyat mavjud ekan -tarix nihoyasiga 
yetmaydi. Duyoni bilishdagi tub burilishlar, ijtimoiy taraqqiyot qonuniyatlarini 
anglashdagi davriy ilmiy tushkunliklardan xoli bo'lish mumkin emas.
Tarixiy tafakkur taraqqiyotining qisqacha qarab chiqishga tayanib, endilikda 
katta bilim bilan tarix fanlarini predmetini aniqlashga qaytish mumkin. Tarix - bu 
insoniyat jamiyatini o'tmish to'g'risida va uni buguni, aniq shakllardagi, makon va 
zamon o'lchovlarida ijtimoiy hayot taraqqiyoti qonuniyatlari to'g'risidagi fandir, uni
~ io~

---

bugungi kunini va kelajagini asoslangan holda ko'rish uchun tarixni mazmuni bo'lgan 
tarixiy jarayonni qonuniyatlari va an'analarini aniqlashdir. Jamiyat ko'p o'lchovli, 
shuning uchun ham tarix fani ko'p bo'g'inli bo'lib, tarix fanlarini butun bir 
piramidasini o'z ichiga oladi. Uning bir qirrasi - mamlakatlar va xalqlar tarixi, yanada 
umumiy ma'noda - kontinentlar tarixi (Osiyo, Yevropa, Afrika, Amerika, Avstraliya) 
va insoniyat tarixinni asosiy bosqichlarini o'rganadigan umumiy tarix. Bu 
piramidaning boshqa qirrasi - inson faoliyatining alohida sohalari - fan, texnika, 
iqtisodiyot, siyosiy munosabatlar, davlat va huquq, urushlar, madaniyat va ta’lim, etika 
va din va h.k. uchinchi qirra tarixiy bilishning bosqichlari va metodlari -tarixshunoslik, 
etnografiya, arxeografiya, manbashtmoslik, arxeologiya, statistika, tarixiy jarayonlami 
modellashtirsh va h.k. to'g’risidagi fanlami tashkil qiladi. Piramidani cho'qqisi- tarixiy 
jarayon nazariyasi, uning umumiy qonuniyatlari va an’analari, tarixiy tadqiqotlar 
metodologiyasi, tarix falsafasi va h.k.
Tarix fanlarining har biri qarindosh ijtimoiy fanlar - mamlakatlar tarixiy 
geografiyasi bilan, faoliyat turlari tarixi - fanning tegishli sohalari bilan, tarixiy 
tadqiqotlar metodlari - statistika nazariyasi, modellashtirish Va h.k. bilan bog’liq. Tarix 
falsafasi - falsafa, siyosiy iqtisod, sotsiologiya, siklik dinamika va sotsioginetika bilan 
juda yaqin aloqada