O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi

Y O G 'L A R (L IP ID L A R ) A L M A S H IN U V I
Yog'lar organizmda energiya rolini bajaradi va energetik mablag' 
tariqasida ishtirok etadi. 1 g yog' oksidlanib, uglevod oqsilining 1 g 
oksidlanishiga nisbatan 2,0— 2,2 barobar ortiq (9,3 kkal) issiqlik chiqaradi. 
Lipidlar glitserin bilan yog' kislotalaridan tashkil topgan neytral yog'lar- 
dan iborat murakkab organik moddalar va fizik-kimyoviy xossalari bilan 
shu moddalarga yaqin turadigan lipoidlar (litsetin va xolesterin) dir. 
Lipoidlar tarkibiga ko'p atomli spirtlar, fosfat kislotalar va azotli birikmalar 
ham kiradi. Lipidlar almashinuvi oqsillar va uglevodlar almashinuvi bilan 
bog'liq. Jumladan, oqsillar bilan uglevodlaming ortiqchasi organizmda 
yog'larga aylanadi.
Yog'laming ortiqchasi esa gavda og'irligining 10% dan 30% gacha 
(moddalar almashinuvi buzilganda bundan ham oshadi) zaxira yog' sifa­
tida saqlanadi. Yog'lar almashinuvi jarayoni nerv sistemasi va ichki 
sekretsiya bezlari (miyaning pastki ortig'i, buyrak usti, qalqonsimon bez, 
jinsiy bezlar gormonlari) tomonidan idora qilinadi.
Yog' miqdorining buzilishi ko'pincha yetarli ovqatlanmaslik, me’da 
osti bezi, jigaming o 't ajratish faoliyati buzilishi orqali ingichka ichakda 
yog' so'rilishi xususiyatining pasayishi natijasida paydo bo'ladi.
Odam yetarli ovqatlanmaganida yoki organizm haddan tashqari ko'p 
energiya sarflaganda depodagi yog'lar sarflanadi. Odam qoq suyak bo'lib 
ozib ketganda ham organizmdagi yog' butunlay sarflanmaydi. Ba’zi 
kasalliklarda moddalar almashinuvining kuchayishi, qalqonsimon bez 
giperfunksiyasi ham yog'laming parchalanish jarayonini kuchaytiradi.
Odamning ovqat bilan ko'p miqdorda yog' iste’mol qilishi qonda 
yog'ning ko'payib ketishi (giperlipemiya)ga olib keladi. Natijada yog'ning 
qondan to'qimaga o'tishi sustlashadi.
To'qimada yog' miqdorining buzilishi yog' deposi (to'planadigan joy- 
lari)da uning miqdorining kamayishi (yog' distrofiyasi) yoki ko'payishi-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ga sabab bo'ladi. Yog' miqdorining mahalliy ko'payishi odatda a’zo yoki 
to'qima atrofida sodir bo'ladi. Odatda, ko'p ovqat iste’mol qilinib, kam 
energiya sarflash, ovqatdan oldin ichimlik (ishtahani ochish uchun) ichish 
umumiy semirishga, ya’ni yog' depolarida yog'ning ko'proq to'planishi- 
ga olib keladi. Bulardan tashqari, ichki sekretsiya bezlari (jinsiy bezlar, 
gipofiz va qalqonsimon bezlar) funksiyasining izdan chiqishi ham 
yog'larning to'planishiga sabab bo'ladi.
Yurakni yog' bosganda, yog' faqat a’zolaming atrofidagina emas, 
uning muskul tolasi oralig'ida ham to'planadi.
Yog' distrofiyasi yurak muskuli, jigar, buyraklar, kamroq boshqa 
a’zolarda kuzatiladi. Yog' to'planishining boshlanishida jigar, buyrak 
funksiyalari saqlansa-da, keyinchalik buzilishi natijasida ularning hajmlari 
kattalashadi.
Organizmda yog' distrofiyasi ko'proq alkogolizmda, yuqumli kasal- 
liklarda, zaharli moddalar ta’sirida, gipoksiyada kuzatiladi. Y og' 
distrofiyasida a’zolar funksiyasi buziladi. Xolesterin almashinuvining 
buzilishi yog' almashinuvining buzilishi bilan bog'liq bo'lib, qon tomirlar 
devorida xolesterin to'planib, biriktiruvchi to'qimalar rivojlanadi. Natija­
da qon tomirlar devori qalinlashib (ateroskleroz), qon aylanishi buziladi. 
Xolesterin miqdorining organizmda ko'payishiga uni ko'plab ovqat bilan 
(xolesterin tuxum sarig'i, jigar va go'shtda ko'proq bo'ladi) iste’mol 
qilish sabab bo'ladi.