O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi

SU V V A M IN E R A L T U Z L A R A L M A S H IN U V I
Odam organizmining 2/3 qismini suv tashkil qiladi. Suv hujayralararo 
bo'shliqlarda, hujayralaming tarkibiy qismida bo'ladi, shuningdek qon va 
limfaning suyuq qismini tashkil etadi. Suv organizmda moddalaming 
parchalanishi (oksidlanish) jarayonida hosil bo'ladi. Bulardan tashqari, 
suv organizmga qabul qilingan suyuqliklar va ovqatlar orqali ham kiradi. 
Shu bilan birga organizmdan bir kecha-kunduzda o'rtacha 1,5— 2,0 / 
suyuqlik (buyrak orqali 500— 800 ml, nafas yo'lidan chiqarilgan havo 
bilan 500—600 ml, ter bilan 500— 600 ml) tashqariga chiqadi. Organizmda 
suv va mineral tuzlar hamisha bir xilda bo'lishi zarur, chunki u 
organizmdagi ko'pchilik moddalaming erishi uchun keraklidir. Organizmda 
suv miqdori kamaysa, qon suyuqlashadi, yurak urishi tezlashadi, og'iz 
quriydi. Chidab bo'lmas darajada chanqash kuzatiladi. Odam suyuqlikni 
kam qabul qilsa, to'qimalar hujayrasidagi suyuq muhit yangilanmaydi. 
Natijada moddalar almashinuvida hosil bo'lgan chiqindilar tashqariga chi- 
qarilmaydi, organizm zaharlanib o'ladi. Aksincha, to'qimalarda suv to'plan- 
sa, shish paydo bo'ladi. Bunda to'qimalar hajmi kattalashib bo'shashadi. 
Barmoq bilan bosilganda hosil bo'lgan chuqurcha uzoq saqlanadi. Shish- 
gan to'qima hujayralari oralig'idagi suyuqliklar ular oralig'ini kattalashtiradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Shu bilan birga organizm bo‘shliqlarida ham suyuqlik to'planishi (istisqo) 
kuzatiladi. To'qima va organizm bo'shliqlarida suyuqlik to'planishiga 
transsudat
deyiladi. Suyuqlikning to'plangan joyiga qarab turlicha nom 
bilan ataladi: qorin bo'shlig'ida suyuqlik to'plansa, 
istisqo
— assit, plevra 
bo'shlig'idagini —
gidrotoraks,
yurak parda bo'shlig'idagini — 
gidrope-
rikard,
miya bo'shlig'i oralig'idagini — 
gidrosefaliya
va tuxumning qin 
parda bo'shlig'idagini 
gidrosele
deb ataladi. Shishlar va istisqolar ko'pincha 
yurak faoliyatining susayishi, qon aylanishining sekinlashishi va venoz 
kapillyarlardagi bosimning ortishi tufayli paydo bo'ladi. O 'ta ochlik, 
og'ir kasalliklar, buyraklar faoliyatining buzilishi, zaharli moddalar 
ta’siri va turli shikastlanishlar ham shishlar paydo bo'lishiga olib 
keladi. Odatda, organizmga suv va ovqatlar bilan 15 ga yaqin turli 
kimyoviy elementlar kiradi. Jumladan: osh tuzi — 10 g, kaliy — 1 g, 
magniy 1,5 g, fosfor — 0,8 g, temir — 0,001 g, kalsiy — 0,012 g va 
juda kam miqdorda mis (0,0003 g), marganes va yod (0,0003 g) va 
boshqalar. Bu elementlar turli to'qimalarda turlicha tarqalgan. Masalan, 
qon gemoglobinida temir, suyaklar tarkibida kalsiy va fosfor, qalqon­
simon bez hujayralarida yod ko'proq bo'ladi. Organizmda kimyoviy 
elem entlar miqdori doimo bir xil bo 'lish i kerak. Shuning uchun 
organizmga qancha miqdorda mineral moddalar kirsa, shuncha miqdorda 
tashqariga chiqib turadi. Organizmdagi suyuqlik tarkibida 0,9— 1,0% 
osh tuzi eritmasi bo'lib, ular ko'p miqdorda hazm shiralari ishlab 
chiqarilishiga ta’sir qiladi. Q o'zg'alish, tormozlanish va muskullarning 
qisqarishida muhim rol o'ynaydi. Mineral moddalar almashinuvining 
buzilishi k o 'p ro q qalqonsim on bez orqa tanalari funksiyasining 
o'zgarishida kuzatiladi.
Osh tuzi organizmdagi osmatik bosimni bir xilda saqlab turadi. 
Surunkasiga ovqat tarkibida osh tuzi bo'lmasa, bu odamni o'limga olib 
keladi. Organizmdagi osh tuzi miqdorini bir me’yorda saqlashda buyraklar 
muhim rol o'ynaydi. Yuqorida keltirilgan elementlardan tashqari, organizm 
juda kam miqdorda zarur bo'lgan elementlar (bularga mikroelementlar 
deyiladi) ham qabul qiladi. Anemiya bo'lmaslik uchun kobalt (vitamin 
B |2 tarkibida bo'ladi), tishlarning mustahkamligini saqlash uchun ftor va 
qonda karbonat angidrid gazini biriktirish uchun rux (karboangidraza 
fermenti tarkibida bo'ladi) qabul qilinadi.
Ovqat miqdori va tarkibi
odam ehtiyojini qondirishi, salomatligi va 
ish qobiliyatini saqlashi, bolalarning to'g'ri o'sishini ta’minlaydigan bo'lishi 
kerak. Jumladan, jismoniy mehnat bilan shug'ullanmaydigan odamlarga 
bir kecha-kunduzda o'rtacha 3000 kkal kerak bo'lib, buning uchun 100 g 
oqsil, 90 g yog' va 400 g uglevod, mineral tuzlar, vitaminlar, osh tuzi va 
suv qabul qilish kerak. Jismoniy mehnat qilganda iste’mol qilinadigan 
ovqat tarkibida oqsil, yog', uglevod va boshqalar ko'proq bo'lishi zarur. 
Bordi-yu, ovqat tarkibida (ishlovchilarda) oqsil 200 g dan, yog' esa 150
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

g dan oshib ketsa, ovqat hazm bo'lishi buziladi. Og'ir jismoniy ish ja­
rayonida esa uglevodlar miqdorini oshirish, aksincha ozish uchun uning 
miqdorini kamaytirish tavsiya etiladi.