O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov Q. X., Boqiyeva I. A

 

---

171 
9.4-jadval 
Ishlangan vaqt uchun mablag‘lardan foydalanish 
№ 
Ko’rsatkichlar
Ming so’m 
Jamiga nisbatan 
foiz
Hisobot davr 
foiz da 
bazisga 
nisbatan
bazis 
davr 
hisobot davr 
bazis 
davr 
hisobot 
davr 
reja 
haq-t 
reja 
haq-t 
reja haq-t 
1 
Ishlangan vaqt 
uchun to’lov jami 
29290,3 36876,9 60976,7 100 100 100 126 
208 
2 
Tarif stavkalar
bo’yicha to’lov 
12543 
16258,5 21582,8 42,8 44,1 35,4 129,6 172,1 
3 
Rag’batlantiruv-chi 
to’lovlar 
11986 
13950,2 26432,9 
41 
37,8 43,3 16,4 
221 
3.1 Asosiy ish uchun 
mukofotlar 
7245,7 7872,9 16592,4 60,4 56,1 62,7 108 
229 
3.2 Normani ortiq 
bajarganlik uchun 
haq 
2985,4 3975,0 
6855,0 25,0 28,5 26,0 133 
230 
3.3 Ustama haqlar 
1754,9 2142,3 
2985,5 14,6 15,4 11,3 122 
170 
4 
Kompensastiyalar 4571,3 6408,2 12641,0 15,6 17,4 20,8 140 
276 
4.1 Mehnat sharoitlari 
uchun 
320,5 
560,7 
1120,5 
7,0 
8,8 8,9 
175 
350 
4.2 Ish haqini hududiy 
tartibga solish 
4250,8 5847,5 11520,5 93,0 91,2 91,1 136 
271 
5 
Boshqa to’lovlar 
190,0 
260,0 
320,0 
0,6 
0,7 0,5 
137 
168 
6 
Personal tomo-
nidan ishlangan 
Ming kishi-soat 
18165,6 18072,8 18444,0 
- 
- 
- 
99.5 
102 
7 
Soatlik tarif 
stavkasi (2q:6q) 
0,69 
0,90 
1,17 
- 
- 
- 
130 
130 
8 
Soatlik ish haqi 
(1q:6q) 
1,61 
2,04 
3,31 
- 
- 
- 
127 
162 
9 
Tarif haqga 
nisbatan 
rag’batlan-tiruvchi 
to’lov, foiz (3q:2q 
∙100) 
96 
86 
123 
- 
- 
- 
- 
- 
10 Asosiy ish uchun 
mukofotlar, foiz 
(3.1q:2q ∙ 100) 
58 
48 
77 
- 
- 
- 
- 
- 

---

172 
Tahlilning bu qismida normalashtirish sifatini tavsiflovchi tarif to’lovlari va 
rag’batlantiruvchi to’lov o’rtasidagi nisbatning dinamikasi qiziqish uyg’otadi. Tarif 
stavkalari bo’yicha to’lovlarning past ulushi mehnatni normalanganlik holatini 
yomonligini va mehnatga haq to’lash tizimining qo’llanilishi asoslanmaganligidan 
dalolat beradi. Bizning misolimizda tarif stavkalari bo’yicha to’lovlar ulushi 
kamaygan (44.1 foiz ga rejalashtirilganligi holda, 42.8 foizdan 35.4 foizga), 
rag’batlantiruvchi to’lovlar esa 43.3 foizga oshgan. Shunday xulosaga kelish 
mumkinki tarifli haq to’lash ish haqining doimiy kafolatli qismi sifatida va mehnat 
normasi uchun to’lanadigan haq sifatida o’z vazifasini bajarmayapti. Asosiy ish 
natijalari va normalarni bajarilganligi uchun mukofotlar oshgan (60.4 foizdan 
62.7foizgacha, 25.0foizdan 26.0foizgacha) bo’lib ijobiy va rag’batlantiruvchi omil 
hisoblanadi. Biroq mukofotlash mehnat faoliyati motivastiyasi tamoyillariga javob 
berishi va mexanik tarzdagi qo’shimcha to’lovlarga aylanib qolmasligi kerak. 
Mehnatga haq to’lash vositalaridan foydalanishni tahlili o’rtacha soatlik tarif 
stavkasi, o’rtacha soatlik va o’rtacha oylik ish haqlarining o’sish sur’atlari o’rtasidagi 
nisbatni o’rganishni nazarda tutadi.
Agar ish haqi tarkibida mehnat sifati va samaradorlik bilan bog’liq ulush ortsa, 
bu o’rtachasoatlik ish haqining o’sish sur’ati o’rtacha oylikdan yuqori ekanligidan 
dalolat beradi. 
Misolda (9.4-jadval) soatlik tarif stavkasi stabil dinamikaga ega (130foiz), 
o’rtacha ish haqi esa yuqori o’sish sur’atiga ega (127 foizdan 162 foizgacha). 
Fikrimizcha, buning sababini aniqlash uchun xodimlar malaka darajasi haqidagi 
ma’lumotlarni hamda ishlarning razryadlariga ishchilarning razryadlarini mos 
kelishini ko’rib chiqish kerak deb o’ylaymiz. 
Endi 9.5.-jadvalda ishlanmagan vaqt uchun sarflangan mablag’larga oid 
ko’rsatkichlarni ko’rib chiqamiz. 
Ma’lumotlarning ko’rsatishicha bunday to’lovlar ulushining oshishiga sabab 
(rejadagi 105 foiz o’rniga 214 foiz) xodimlar aybisiz yuz bergan ish vaqti 
yo’qotishlari va unga haq to’lashdir (rejadagi 30foiz o’rniga 192 foiz). Undan 
tashqavri navbatdagi mehnat va o’quv ta’tillari ulushining ham rejaga nisbatan o’sishi 

---

173 
kuzatilgan (mos ravishda 227 foiz va 139 foiz; 251 foiz va 144 foiz) O’ylashimizcha 
mehnatni tashkil etish imkoniyatlarini topish, ishlab chiqarish intizomini oshirish, 
ishlab chiqarish boshqaruvchilariga talablarni o’zgartirish kerak.