O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov Q. X., Boqiyeva I. A

9.7-jadval 
Ijtimoiy to‘lovlar uchun mablag‘lardan foydalanish 
№ 
Ko’rsatkichlar
Ming so’m 
Jamiga nisbatan 
foiz
Hisobot 
davr bazisga 
nisbatan 
foiz 
Bazis 
davr 
Hisobot davr 
Bazis 
davr 
Hisobot 
davr 
reja 
haq-t 
reja 
haq-t 
reja 
haq-
t 
1. 
Ijtimoiy 
xarakterdagi 
to’lovlar, jami 
20616,3 38233,4 7054,2 100 
100 
100 
186 
34 
1.1 
Ishlovchilarni 
ijtimoiy 
himoyalash 
uchun xarajatlar 
18649,5 34990,5 2854,0 90.5 
91,5 40,5 
186 
8,1 
1.1.
1 
Ishlovchilarga 
sug’urta haqlari 
17459,1 32959,7 
- 
93,6 
94,2 
- 
189 
- 
1.1.
2 
Nodavlat 
sug’urta 
jamg’armalariga 
badallar 
1190,4 
2030,8 2854,0 
6,4 
5,8 
100 
171 
240 
1.2. Kutilmagan 
holatlar 
bo’yicha 
moddiy yordam 
101,3 
145,7 
234,5 
0,5 
0,4 
3,3 
144 
161 
1.3 Ishdan 
bo’shatishdagi 
to’lovlar 
235,5 
379,5 
498,6 
1,1 
1,0 
7,1 
161 
212 
1.4 Kasbiy 
tayyorgarlik 
uchun to’lovlar 
290,0 
489,2 
675,7 
1,4 
1,3 
9,6 
168 
232 
1.5 madaniy-
maishiy 
maqsadlar 
1248,9 
2100,0 2580,9 
6,1 
5,5 
36,6 
168 
207 

---

176 
uchun xarajatlar 
1.6 Boshqa ijtimoiy 
xarajatlar 
90,2 
128,5 
210,5 
0,4 
0,34 
3,0 
143 
233 
Nodavlat pensiya jamg’armalariga to’lovlar xodimlar to’rg’unligiga va 
qo’nimsizlikni kamayishiga faqatgina bilvosita ta’sir qilishi mumkin. Ishdan 
bo’shatishdagi to’lovlar ulushi 1.1 foizdan 7.1 foizgacha oshgan (rejada 1.0 foizga 
kamaytirish mo’ljallangan), biroq keyinchalik bu to’lovlar to’liq ish bilan band 
bo’lmagan xodimlarning bo’shashi hisobiga ish haqining tejalishidan qoplanishi 
mumkin. 
Ijtimoiy to’lovlar va imtiyozlar bir qancha omillarga bog’liq bo’ladi: 
korxonaning katta yoki kichikligi, uning qaysi tarmoqqa mansubligi, moliyaviy-
iqtisodiy holati. Ijtimoiy to’lovlar xodimlarning kategoriyalari bo’yicha darajalanadi. 
Ijtimoiy to’lovlarni davlat tomonidan qisqartirilishi sharoitida ushbu dasturlarni 
bajarilishi korxona zimmasiga yuklatilmoqda. Shuni hisobgva olib, davlat 
korxonalarda ijtimoiy to’lov jamg’armalarini rivojlantirishni rag’batlantirishi lozim. 
Bunda qisman yoki to’liq soliqlardan ozod qilingan turli ijtimoiy to’lov shakllarini 
rivojlantirishga yo’naltirilgan soliq siyosati asosiy dastak hisoblanadi. 
Asosiy ish haqidan tashqari ma’lum ijtimoiy to’lovlar yig’indisini taklif 
qilayotgan tadbirkor nimalarni maqsad qilishi mumkin? Bu maqsadlar turlicha 
bo’lishi mumkin: malakali kadrlarni jalb qilish va ushlab qolish, yuqori unumli 
mehnatni rag’batlantirish, kadrlar qo’nimsizligini kamaytirish, ishlovchilarning real 
daromadlarini oshirish. 
Hech qaysi korxona o’z hisobidan ishlovchining barcha muammolarini hal 
etishga qodir emas, shuning uchun u ishlovchiga barcha to’lov va imtiyozlarni to’liq 
hajmda taklif etolmaydi. Bu korxona faoliyatining maqsadi ham emas. Korxonaning 
o’z oldiga qo’ygan maqsadi hamda u yoki bu qo’shimcha to’lov va imtiyozlarni taklif 
etish bilan ishlovchilar farovonligini oshirish maqsadlari o’rtasida farq bor. 
Umuman olganda, ba’zi qo’shimcha to’lovlar ham korxona talablarini, ham 
unda band bo’lgan ishlovchilar talablarini qondirishi mumkin. Shuning uchun 

---

177 
ijtimoiy to’lov xajmlari korxona va ishlovchilarning qiziqishlariga mos kelishi kerak, 
biroq bu moslik hech qachon to’liq bo’lmaydi. 
Kasbiy tayyorgarlik uchun to’lovlar samarali bo’lishi lozim. Ularning ulushi 1.4 
foizdan 9.6foiz gacha oshgan (9.7-jadval, 5.4 qator), biroq bunday ijtimoiy to’lov 
korxonada shunday malakadagi xodimga talab bo’lsa samarali bo’ladi. Shuning 
uchun kasbiy tayyorgarlik uchun mablag’lar asoslangan hamda personal marketingi 
dasturi bo’yicha hisoblangan va tasdiqlangan bo’lishi kerak.moddiy yordam to’lovlari 
miqdori ehtimoliy xarakterga ega bo’ladi, shuning uchun har bir konkret holatni 
o’rganish talab etiladi. Bizning misolimizga kutilmagan holatlar bo’yicha moddiy 
yordam pullarini to’lash 0.5 foizdan 3.3 foizgacha oshgan (rejadagi 0.4 foizga 
kamaytirilishi o’rniga). 
Mehnatga haq to’lash va ijtimoiy xarakterdagi to’lovlarni har bir yo’nalish 
bo’yicha tahlil qilinganidan so’ng ushbu xarajatlarni xodimlarning asosiy 
kategoriyalari bo’yicha sarflanishini tahlil qilish lozim. Mehnatga haq to’lash uchun 
sarflanayotgan mablag’larni alohida orlingan ishlab chiqarish bo’linmalari bo’yicha 
ham tahlil qilish maqsadga muvofiq. 
Ushbu bo’limga xulosa qilib shuni aytish mumkinki, erkin iqtisodiyot sharoitida 
korxonaning yakuniy natijalardan habardor bo’lishi kuchayadi, bu esa o’z navbatida 
mehnatga haq to’lash va ijtimoiy to’lov mablag’laridan foydalanishni tahlil qilishga, 
mehnatga haq to’lash jamg’armalari xajmini prognozlashda barqaror qonuniyat va 
tendenstiyalarni aniqlashga e’tiborni oshirishni talab etadi.