O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov Q. X., Boqiyeva I. A

 
9.5. Mehnat unumdorligining o‘sish sur’atlari bilan mehnatga haq to‘lash 
darajasi o‘rtasidagi nisbatni o‘rganish 
Ish haqi jamg’armasidan foydalanishni tahlil qilishda korxona xodimlarining 
o’rtacha ish haqi to’g’risidagi, uning o’zgarishi, shuningdek uni belgilovchi
omillar haqidagi ma’lumotlarni o’rganish muhim ahamiyatga egadir. Binobarin, 
bundan keyingi tahlil toifalari va kasblar bo’yicha, shuningdek butun korxona 
bo’yicha bitta xodimning o’rtacha ish haqi o’zgarishi
s
abablarini o’rganishga 
qaratilishi lozim. Bunda o’rtacha yillik ish haqi bitta ishchining bir yilda ishlagan 
kunlari soniga, ish smenasining davom etishiga va o’rtacha soatlik ish haqiga bog’liq 
ekanligini hisobga olish zarur: 
YIH=K x D x SIH (9.5.) 
Bu omillarning xodimlar toifalari bo’yicha o’rtacha yillik ish haqi darajasining 
o’zgarishiga ta’sir etishini hisoblash mutlaq farqlar usuli bilan amalga oshiriladi 
(9.11-jadval). 
 
 
 
 
 

---

183 
9.11-jadval 
Ishlab chiqarish korxonasida mehnatga haq to
‘
lash darajasini tahlil etish 
Xodimlar toifasi 
Bitta xodim 
ishlagan ish kunlari 
soni 
Ish smenasining 
o’rtacha 
davom etishi 
O’rtacha soatlik 
ish haqi, ming 
so’m 
reja 
haqiqatda 
reja 
haqiqat 
reja 
haqiqatda 
Ishbay ishchilar 
220 
210 
7,95 
7,8 
58,6 
64,10 
Vaqtbay ishlovchilar 
220 
210 
7,95 
7,8 
49,53 
51,97 
 
9.12 - jadval 
Ishlab chiqarish korxonasida o’rtacha yillik ish haqi miqdorini aniqlash 
Xodimlar 
toifasi 
O’rtacha yillik ish haqi, 
ming so’m 
Ishchining rejadagi o’rtacha yillik ish 
haqidan farqlanish, ming so’m, shu 
jumladan, 
quyidagilar 
hisobiga 
o’zgargan: 
reja 
haqiqat 
Farq,
+/- 
ishlangan 
kunlar soni 
smenaning 
davom etishi 
o’rtacha 
soatlik ish 
haqi 
Ishbay 
ishchilar 
10250
0 
1050000 
2500 
-4659 
-1846 
9005 
Vaqtbay 
ishlovchilar 
86625 85121 
-1504 -3938 
-1560 
3994 
Ishlovchilar o’rtacha ish haqining biror vaqt ichidagi (yil, oy, kun, soat) 
o’zgarishi uning indeksi (I
o’h
) bilan ajralib turadi, u hisobot davridagi o’rtacha ish 
haqining (O’H
h
) bazis davridagi o’rtacha ish haqiga (O’H
b
) nisbati bilan aniqlanadi. 
Mehnat unumdorligi indeksi ham xuddi shunday hisoblanadi (I
ym
): 
038
,
1
.
ln
5
,
102
.
ln
4
,
106
'
'
'



s
m
s
m
H
O
H
O
I
r
h
h
o
04
,
1
.
ln
480
.
ln
499



s
m
s
m
YM
YM
I
r
h
ym
Keltirib 
o’tilgan ma’lumotlar tahlil qilinayotgan korxonada mehnat 
unumdorligining o’sish sur’atlari mehnatga haq to’lashning o’sish sur’atlaridan
oldinlab ketgan. Oldinlab ketish koeffitsienti (K
ok
) quyidagiga teng: 
K
ok
=I
ym
:I
o’h
=1,04:1,038=1,002 

---

184 
Mehnat unumdorligining o’sish sur’atlari bilan unga haq to’lash o’rtasidagi 
nisbatlarning o’zgarishi munosabati bilan ish haqi jamg’armasining tejalishi (-E) yoki 
ortiqcha sarflanishi (+E) summasini aniqlash uchun quyidagi formuladan foydalanish 
mumkin: 
4
,
41
038
,
1
04
,
1
038
,
1
21465
'
'






h
o
ym
h
o
h
I
I
I
IHJ
Ý
mln.s (9.6) 
Bizning misolimizda mehnat unumdorligi o’sishi sur’atlari mehnatga haq 
to’lashning o’sish sur’atlariga nisbatan ancha yuqori bo’lishi ish haqi 
jamg’armasining 41,4 mln. so’m tejalishiga imkon berdi. Inflyastiya sharoitida 
o’rtacha ish haqining o’sish indeksini tahlil qilishda ana shu davrdagi iste’mol 
tovarlari va xizmatlar narxining o’sish indeksini hisobga olish zarur (I
H
): 
n
ih
I
H
O
H
O
I


0
1
'
'
(9.7) 
Masalan, hisobot yilida xodimlarning o’rtacha yillik ish haqi -106,4 mln.so’m, 
o’tgan yili - 76 mln.so’m bo’lgan, ana shu davrdagi inflyastiya indeksi 1,5ni tashkil 
etadi: 
933
,
0
5
,
1
76
4
,
106
1



ih
I
Demak, korxona xodimlarining real ish haqi tahlil etilayotgan davrda 
ko’paymagan, balki 6,7foiz kamaygan.