O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov Q. X., Boqiyeva I. A

9.9-jadval 
Ish haqi va ijtimoiy to‘lovlar uchun yo‘naltirilgan mablag‘lardan 
foydalanish samaradorligini aniqlash 
№ Iqtisodiy ko’rsatkichlar 
Satr 
№ 
Bazis davr Hisobot 
davr 
Nisbati, foiz 
1. 
Ish haqi jamg’armasi 
Sh.j.-ro’yxatdagi 
ishlovchilarga 
-tashqi 
qo’shimcha 
ishlovchilarga 
-po’yxatdagi 
tarkib 
shartnomasiga ko’ra 
Asosiy 
faoliyatdagi 
ishlovchilarga SIP 
01 
02 
03 
04 
05 
496830 
485785 
7045 
4000 
461732 
496761 
475511 
7050 
4200 
457525 
97.97 
97.89 
100.07 
105 
99.09 
2. 
Ijtimoiy 
xarakterdagi 
to’lovlar, so’m 
- / - 
- / - 
- / - 
- / - 
01 
02 
03 
04 
05 
7637 
7637 
- 
- 
7194 
7536 
7536 
- 
- 
7104 
98.68 
98.68 
- 
- 
98.75 
3. 
O’rtacha po’yxatdagilar soni 
- / -
- / - 
- / - 
- / - 
01 
02 
03 
04 
05 
475 
460 
10 
5 
435 
471 
456 
10 
5 
430 
99.16 
99.13 
100 
100 
98.85 
4. 
5. 
6. 
7. 
Jami: 
Jami daromad (so’m) (1.01q + 
2.01q) 
SIP daromadi (so’m) (1.05q + 
2.05q) 
SIP ish haqi (so’m) (1.05q : 
3.05q) 
SIP o’rtacha daromadi (so’m) 
(6q + 2.05q : 3.05q. ) 
504467 
468926 
1061.45 
1077.99 
494297 
464629 
1064.01 
1080.53 
97.98 
99.08 
100.29 
100.24 

---

180 
Hisob-kitob natijalari (9.9. - jadval) sanoat ishlab chiqarish personali (SIP) 
bo’yicha ish haqi jamg’armasi tejalishi omilini aniqlash imkonini beradi: 
1.SIP sonining o’zgarishi hisobiga IHJ tejalishini aniqlaymiz: 
±∆ IHJ ═ (S
h
– S
baz
) ∙ Z/ 
r. baz
. (9.2)
±∆ IHJ ═ (430 – 435) ∙ 1061,45 ═ - 5307,25 (so’m) 
2. O’rtacha ish haqining (Z/) o’zgarishi hisobiga ±∆ IHJ tejalishini aniqlaymiz:
±∆ IHJ═ (Z/
r.his
. – Z/
r.baz
.) ∙ S
h
(9.3)
±∆ IHJ═ (1064.01 – 1061.45) ∙ 430 ═ + 1100.8 (so’m) 
Tekshirish: ∆ IHJ═ ∆ IHJ
(1)
+ ∆ IHJ
(2)
(9.4) 
457525 – 461732 ═ - 5307,25 + 1100,8 – 4207 ≈ - 4206,45 ═ - 4207 (so’m) 
Xulosa qilamiz: SIP sonining 5 kishiga qisqarishi ish haqi jamg’armasini 4207 
so’mga tejalishiga olib keldi. 
Huddi shunday 9.2 -9.4 formulalar yordamida sanoat ishlab chiqarish personali 
daromadiga omillar (son va o’rtacha daromadlarni) ta’sirini aniqlash mumkin (9.9-
jadval asosida): 
1. ±∆ D
1
═ (430 - 435) ∙ 1077,99 ═ - 5389,95 (so’m); 
2. ±∆ D
2
═ (1080,53 – 1077,99) ∙ 430 ═ 1092,2 (so’m). 
Tekshirish: 464629 -468926 ═ - 5389,95 + 1092,2 – 4297 ═ - 4297,75 (so’m) 
Shunga o’xshab, personalning barcha qiziqtirilayotgan kategoriyalari bo’yicha 
ish haqi jamg’armasi va ijtimoiy xarakterdagi to’lovlardan foydalanishning tahlili 
o’tqaziladi. 
Omilli tahlilda quyidagi holatlarni hisobga olish kerak: 

---

181 
-
mahsulot hajmi o’zgarishi sabablari (solishtirma narhlarda) quyidagilar 
bo’lishi mumkin: personal sonining (asosiy ishchilar) o’zgarishi; mahsulot birligining 
mehnat sarfi o’zgarishi; shtatlardagi intizomning buzilishi; 
-
SIP o’rtacha ish haqning o’zgarishi sababi quyidagilar: mukofotlash, 
qo’shimcha to’lovlar, ustamalar tizimidagi va ish vaqtidan tashqari ishlangan ishlar 
xajmidagi o’zgarishlar. Buning haqiqiy sababini personal kategoriyalari bo’yicha ish 
haqi jamg’armasi tarkibini tahlil qilish yo’li bilan aniqlash mumkin. 
Bunday tahlil unumsiz to’lovlarni topish imkonini beradi (ish vaqtidan tashqari 
ish uchun, normal sharoitlardan chetlashganlik uchun qo’shimcha to’lovlar, 
ishchining aybisiz bo’lgan brak mahsulotga haq to’lash va h.z.).
Unumsiz to’lovlar xajmini bilib, personal kategoriyalari va jami personal 
bo’yicha ish haqi va ijtimoiy xarkterdagi to’lovlar mablag’laridan foydalanish 
samaradorligini aniqlash mumkin. (9.1- formula) 
Ish haqi va ijtimoiy to’lovlar mablag’laridan foydalanish samaradorligini 
aniqlash va tahlil qilish uchun 8.10-jadvalni tuzamiz. (boshlang’ich ma’lumotlar 9.8, 
9.9 - jadvallar). 
9.10-jadval 
№ Iqtisodiy ko’rsatkichlar 
Bazis davr Hisobot davr 
O’sish sur’ati, 
foiz 
1. 
Mahsulot xajmi, ming so’m 
37500 
38960 
103.9 
2. 
1ta 
SIPga 
mahsulot 
ishlab 
chiqarish, so’m 
86.2 
90.6 
105.1 
3. 
Fond qaytimi, so’m 
2.46 
2.61 
106.1 
4. 
Material qaytimi,so’m 
1.78 
1.56 
87.4 
5. 
Aylanma vositalarning aylanishi 
(aylanish soni) 
4.07 
3.96 
97.3 
6. 
Rentabellik ,foiz 
30.2 
27.8 
92.1 
7. 
1ta SIPga o’rtacha daromad, so’m 1077.99 
1080.53 
100.24 
 
Keltirilgan algoritm bo’yicha korxona xo’jalik faoliyatining kompleks natijasi 
koeffitsientini aniqlaymiz: 
K
komp
.
═ 1.039 ∙ 1.051 ∙ 1.061 ∙ 0.871 ∙ 0.973 ∙ 0.921 ═ 0.907 

---

182 
Ish haqi va ijtimoiy xarkterdagi to’lovlar mablag’laridan foydalanish 
samaradorligi K
komp 
 
ning va SIP 1ishlovchisining daromadini tavsiflovchi 
koeffitsientning nisbati sifatida aniqlanadi: 
K
sam
═ 0.907 : 1.0024 ═ 0.905 
K
sam 
< 1, shunday ekan, amaldagi ish haqi va ijtimoiy xarkterdagi to’lovlar 
mablag’laridan foydalanish tizimi samarasiz. 
Ushbu paragraf yakunida shuni aytish mumkinki, ish haqi korxona 
iqtisodiyotining eng zarur mehnat ko’rsatkichi hisoblanib, uning yordamida barcha 
mehnat ko’rsatkichlarining o’zaro aloqadorligi amalga oshadi.