186
10-bob. MEHNAT SHAROITLARI VA ULARNI BAHOLASH
10.1. Kasalliklar va travmatizm oqibatlarida ish vaqti yo‘qotishlarini
aniqlash
Ish vaqti yo’qotishlarining ko’pchiligini ishlab chiqarishdagi travmavtizm va
kasb kasalliklari keltirib chiqaradi. Ular asosan noqulay
mehnat sharoitlari va
mehnatni noqulay tashkil qilish sababli yuzaga chiqadi. Umuman, sanoat
korxonalarida to’liq ish kunlari yo’qotishlarining 60-80foiz kasalligi tufayli ishga
kelmaslikdan tashkil topadi. Korxona yillik ish vaqti jamg’armasi yo’qotishining
25foiz mehnat sharoitlarida vaqtinchalik mehnatga layoqatsizlik
tufayli vujudga
keladi, mehnat sharoitlari yomon bo’lganda bu ko’rsatkich 5-10foiz ni tashkil qiladi.
Keltirilgan ma’lumotlar ish vaqtini tejashning zahirasi borligini va bunga
erishish uchun korxonalarda kasallanishlar va travmatizmni kamaytirish kerakligini
ko’rsatadi.
Ishchi va xizmatchilarning umumiy kasallanishlariga
va ish vaqtini
yo’qotishlariga mehnat sharoitlarining ta’sirini, vaqtinchalik mehnatga layoqatsizlik
to’g’risidagi statistik hisobot ma’lumotnomalariga ko’ra va davolash muassasalarida
ishchi-xizmatchilarga ko’rsatilgan tibbiy yordam materiallari yordamida aniqlanadi.
Dastlab statistik hisobot shakli bo’yicha barcha kasalliklar tufayli yo’qotilgan
ish kunlari aniqlanadi va 100 ishchiga nisbatan absolyut ko’rsatkich topiladi.
Kasalliklar miqdorining hisobot va o’tgan yil ko’rsatkichlariga nisbatan
solishtirish kasallanishlarning ko’payganlik yoki
kamayganliklarini aniqlash
imkonini beradi va bu ko’rsatkich qo’yidagi formula asosida aniqlanadi:
P
n
= K
x
x K
o’
(10.1)
Bu yerda:
P
n
–hisobot yilida o’tgan yilga nisbatan kasallanishlarning o’zgarishi;
K
x
va K
o’
–hisobot va o’tgan yildagi 100ta ishchiga to’g’ri keladigan
kasallanishlarning kalendar kunlari soni.
Agar olingan o’lchov 100dan oshsa (masalan, 126foiz) kasallanish 26foiz
oshganligini, va aksincha, 100foiz dan kam bo’lsa (masalan 96foiz), kasallanish 4foiz
187
kamayganligini bildiradi. Bunday tahlil ish vaqti zahiraini aniqlash imkonini beradi,
lekin mehnat sharoitlari bilan bog’liqligini aniqlamaydi.
Bu bog’liklikni topish uchun sexlar yoki korxona bo’yicha ko’p
takrorlangan
kasallanishlarni tahlil qilish zarur. Buning uchun 100 kishiga to’g’ri keladigan ko’p
takrorlangan kasallanishlar tufayli yo’qotilgan ish kunlari korxona bo’yicha topiladi
va bu ko’rsatkich viloyat yoki tumandagi boshqa shunga o’xshash korxonalar
ko’rsatkichlari bilan solishitiriladi.
Ishlab chiqarish travmatizmi va kasbiy kasallik kabilar ko’pincha mehnat
sharoitlarining yomonligi bilan bog’liq bo’ladi.
Korxona yoki sexlar bo’yicha travmatizm tufayli ish vaqti yo’qotishlarini
aniqlash uchun quyidagi ma’lumotlardan foydalaniladi:
- travmatizm tufayli mehnatga layoqatsizlik kunlari (№7-t
shakldagi statistik
hisobot va korxonaning №N-1 dalolatnomasi);
- shikastlangan shaxsni qutqarish va unga birinchi tibbiy yordam ko’rsatish va
transportirovka uchun ketadigan vaqt (masterning xizmat yozuvlari);
- ishlab chiqarishda baxtsizlik sodir bo’lgan kunda, smenada shikastlangan
ishchining ishlamagan ish vaqti (sex tabeli);
- shikastlangan shaxsni kasalxona yoki uyiga borib ko’rish uchun ketgan vaqt
(masterning xizmat yozuvi);
- sanator-kurort davolanish uchun ketgan vaqt (tibbiyot
punktidagi mehnatga
layoqatsizlikni hisobga olish shaxsiy kartasi yoki buxgalteriyaga topshirilgan kasallik
varaqasi).
Korxona va tashkilotlarda mehnat sharoitlarini yaxshilash ishlarini baholashda
mikrotravmatizmni ham hisobga olish zarur, chunki
u umumdavlat hisoblarida
hisobga olinmaydi va ish vaqti yo’qotishlarining berkitishga sabab bo’ladi.
Mikrotravmatizm oqibatida ish kunining 1 sutkadan kam bo’lmagan vaqtida
mehnatga layokatsizlikka kiradi. Ko’pincha jarohatlangan ishchilar tibbiyot punktiga
boradi va ish
vaqti tugamasdan uyiga ketadi, bu esa o’z navbatida ish vaqtining
yo’qotishlariga sabab bo’ladi.
Mikrotravmatizmni tahlil qilish uchun quyidagi ma’lumotlar kerak bo’ladi:
188
- zararli va og’ir mehnat sharoitli uchastkalarda bajariladigan ishlar bo’yicha,
yetakchi kasblar bo’yicha yoki umuman korxona bo’yicha mikrotravmatizmlar soni
(tibbiyot punktidagi kasallik va ishlab chiqarish jarohatlarini ro’yxatga olish jurnali);
- shikastlangan ishchining tibbiyot punktiga kelib-ketishiga ketgan vaqt (agar
kuzatuvchisi bo’lsa, bu vaqt ikkiga ko’paytiriladi) yoki tibbiy yordam ko’rsatishga
ketgan vaqt (masterning xizmat yozuvi).
Tajribalar shuni ko’rsatadiki, ma’lumotlarni bu ko’rsatkichlar bo’yicha yig’ish
ko’pincha qiyinchilik tug’diradi, chunki sex va tibbiyot punktlarida birinchi yordam
har doim ham hisobga olinmaydi. Shuning uchun birinchi yordam uchun ketgan
vaqtni, smena tugamasdan uyga ketib qolgan vaqtni yoki kuzatuvchi sarflagan vaqtni
ro’yxatga olib borish zarur.
Mehnat
sharoitlarini
yaxshilash
travmatizm,
kasbiy
kasalliklarni
va
mikrotravmatizmni kamaytirib borish samarali ish vaqti jamg’armasining
oshishiga,
shu bilan birga, ishchilarning yillik mahsulot ishlab chiqarishini oshishiga olib keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
