O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov Q. X., Boqiyeva I. A

 
10.2. Kadrlar qo‘nimsizligi va kadrlarning ichki harakati
Korxonada mehnatning noqulay sharoitlari kadrlar qo’nimsizligining asosiy 
sabablaridan biri bo’lib hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini 
ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi ma’lumotlariga ko’ra, sanoatda kadrlar 
qo’nimsizligining noqulay sharoitlari tufayli bu ko’rsatkich 20foizni tashkil qiladi. 
Noqulay sharoitdan tashqari og’ir jismoniy mehnat sababli 9foiz, smenali ish tufayli 
2,8foiz, zerikarlilik, bir maromdalik va monoton ish sababli 1,0foiz, sanitar-gigiyenik 
ahvolning yomonligi sabali 5foiz, kabi ko’rsatkichlar kadrlar qo’nimsizligining 
asosiy sabablarini keltirib chiqarar ekan. Mehnat sharoitlarining salbiy 
ko’rsatkichlarini tavsiflovchi omillardan biri sog’liq yomonlashganligi sababli ishdan 
bo’shaganlar miqdori o’rtacha hisobda 7,5foizni tashkil etadi. Kadrlar qo’nimsizligi 
ko’rsatkichlari noqulay mehnat sharoiti bilan belgilanadi va 9,8 - 14,5foiz atrofida 
korxona va tarmoqlar bo’yicha tebranib turadi. Kadrlar qo’nimsizligining tebranishi 
og’ir qo’l mehnati bilan band bo’lgan ishchilar orasida ham kuzatiladi. 

---

189 
Ishchi kadrlar qo’nimsizligining sabablarini tekshirish shuni ko’rsatadiki, 
sanoatning ko’p tarmoqlarida, juda ko’p ish o’rinlari yaxshilanishiga qaramasdan 
yomon tashkil qilingan ish o’rinlari va qoniqarsiz mehnat sharoiti tufayli 
bo’shayotganlar hajmi o’sib bormoqda. Buning asosiy sabablaridan biri ishchilarning 
kundalik talablari o’sib borishidir. Bunga ayniqsa yoshlar ijtimoiy-iqtisodiy va ishlab 
chiqarish sharoitlariga yangicha talablar qo’ymoqdalar. 
Kadrlar oqimini tahlil qilishda, ishdan bo’shayotgan xodimlarning anketa 
so’rovlari va shaxsiy suhbatlardan olingan ma’lumotlardan foydalaniladi. 
Tahlil amaliyotida ko’pincha yomon mehnat sharoiti bilan kadrlar oqimi 
harakati hajmini ish vaqtiga nisbatan baholash kerak. Shu sababli yo’qotiladigan ish 
vaqti o’lchovi (y) quyidagi formula bilan hisoblanadi: 
Y = S x Y
b 
x 0,5 (10.2) 
Bu yerda: 
S –yomon mehnat sharoitlari tufayli o’z xohishiga binoan bo’shaganlar soni;
Y
b
 – bitta bo’shash hisobiga yo’qotilgan ish vaqti, kun; 
 0,5 – tadbirlar yil davomida bir tekis o’tkazilishini ko’rsatuvchi koeffitsient. 
Korxonalarda kadrlarning ichki ishlab chiqarish migrastiyasi alohida o’rin 
egallaydi, chunki u ishchilarning sexlarda yomon mehnat sharoitlari ish joylaridan 
normal sharoitli joylarga o’tish (mutaxassisligini o’zgartirmagan holda), shuningdek 
asosiy ish joylaridan yordamchi sexlarga o’tishi va h.k.da aks etadi. Shuni alohida 
ta’kidlash kerakki, korxona ichidagi migrastiya unchalik zararli hisoblanmaydi, 
chunki ishchilarning o’rtacha soni kamaymaydi. Biroq, u korxonaning ba’zi 
uchastkalariga sezilarli ziyon yetkazadi. 
Ishchilarning ichki ishlab chiqarish migrastiyasi tufayli ko’riladigan iqtisodiy 
zarar (M
i
) quyidagi formula orqali hisoblanadi: 
M
i 
= I x M
k 
x S (10.3.) 
Bu yerda: 
 I - ishchining boshqa joyga o’tishi sababli ish joyining bo’sh qolgan kunlari 
soni; 
 M
k
- bitta ishchining o’rtacha bir kunlik mahsulot ishlab chiqarishi, s; 

---

190 
 S - yomon sharoitlar tufayli ish joyini o’zgartirgan ishchilar soni.