O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov Q. X., Boqiyeva I. A

 
9.2. Mehnatga haq to’lash mablag‘lari va ijtimoiy xarakterdagi 
to‘lovlarning shakllanishi tahlili 
 
Ushbu turdagi tahlilni o’tkazishda rejalashtirilgan mehnatga haq to’lash 
jamg’armasi aniqlanib, u mehnatdagi ulushi koeffitsienti (MUK) yordamida me’yoriy 
uslub bo’yicha yoki to’g’ridan to’g’ri samaradorlik ko’rsatkichlaridan foydalangan 
holda shakllantirilgan bo’lishi mumkin 
Tahlil mehnatga haq to’lash jamg’armasi va ijtimoiy to’lovlarning to’g’ri 
shakllantirilganligini tekshirishdan boshlanishi mumkin, buning uchun ish haqi 
normativi hisobi, MUK, samaradorlik ko’rsatkichlari (mehnat xajmi, xodimlar soni, 

---

164 
o’rtacha ish haqi) tekshiriladi. Bunda ish haqi jamg’armasini shakllantirishda 
tashkiliy-texnik tadbirlar, mehnatni me’yorlashtirish, mehnatni tashkil etishni 
takomillashtirish rejalariga muvofiq mehnat sig’imini kamaytirish, hamda korxonani 
daromadini ko’paytirishni rag’batlantirish maqsadida mehnatga haq to’lash tizimi.va 
shakllari qayta ko’rib chiqilganligi albatta tekshiriladi. 
Mehnatga haq to’lash mablag’lari va ijtimoiy to’lovlarning shakllanishini tahlil 
etish jarayonida ularning har bir yo’nalish bo’yicha sarflanishidagi o’zgarish 
aniqlanadi, xodimlarning toifasi bo’yicha o’rtacha ish haqi miqdori va bitta o’rtacha 
xodimning o’rtacha daromadi aniqlanadi, o’rtacha ish haqi va daromadining 
o’zgarish sabablari aniqlanadi. Mehnatga haq to’lash jamg’armasi, ijtimoiy 
xarakterdagi to’lovlar va chiqimlarga tegishli bo’lgan chiqimlarni klassifikatsiya 
qilishda mablag’larning shakllanishining uchta yo’nalishi aniqlangan: 
1.
Mehnatga haq to’lash jamg’armasi. 
2.
Ijtimoiy xarakterdagi to’lovlar. 
3.
1 va 2 bandlarga tegishli bo’lmagan chiqimlar (Xalqaro mehnat tashkiloti 
(XMT) qo’yidagi klassifikatsiyani tavsiya etadi: ishlangan vaqt uchun haq to’lash; 
ishlanmagan vaktga haq to’lash; bir marotabalik rag’batlantirish to’lovlari; ish haqiga 
kiritiladigan ozik ovqat, turar joy, issiklik energiyasiga to’lovlar; uy-joy bilan 
ta’minlash uchun xarajatlar; ijtimoiy muhofaza uchun xarajatlar; individual o’qitish 
uchun xarajatlar). 
Mehnatga haq to’lash va ijtimoiy xarakterdagi to’lovlar uchun mablag’larning 
shakllanishida xarajatlarning tarkibi tahlil etiladi. Xozirgi zamon sharoitida mehnatga 
haq to’lash jamg’armasi jamoaviy va individual shartnomalar asosida ish beruvchi va 
xodimlar o’rtasida aniqlanib haq to’lash sharoiti, kafolat va kompensastiyalarni aks 
ettiradi, ular ham individual ish haqini, ham ishlovchining daromadini shakllantiradi. 
Shuni aytish joyizki, mehnatga haq to’lash jamg’armasi sarf xarajatlarning qoplash 
manbaidan qatiy nazar (daromad, tannarx, maqsadga yo’naltirilgan o’tkazmalar) 
xodimga o’tkazilgan individual ish haqlar yig’indisidir.
O’zining iqtisodiy mazmuniga ko’ra ijtimoiy xarakterdagi to’lovlar jamg’armasi 
ish beruvchining xarajatlarini aks ettiradi, shunday ekan, ushbu korxonadagi 

---

165 
xodimning mehnat faoliyati bilan bog’liq daromadini tashkil etadi. Xodimning 
imkoniyatlarini kengaytirish uchun davolanish, dam olish, yo’l xarajatlar va boshqa 
maqsadga qaratilgan kompensastiya va imtiyozlar daromad yoki mahsulot va 
xizmatlarning tannarxi hisobiga ko’rsatiladi. Mehnatga haq to’lash jamg’armasi va 
ijtimoiy xarakterdagi to’lovlar haqidagi ma’lumotga asosan ish beruvchining 
xodimga sarflayotgan xarajatlarini tahlil qilamiz.(9.1-jadval).