O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov Q. X., Boqiyeva I. A

 
 
 
 
9.1-chizma. Mehnatga haq to‘lash jamg‘armasini shakllanishi 
Shunday qilib, ish haqi jamg’armasi xodimlarning mehnatiga to’lanadigan 
korxona xarajatlarining yig’indisini ko’rsatadi. Bozordagi narh navoning holati, 
inflyastiya darajasi, ishlab chiqarilgan mahsulotlarning raqobatbardoshligini 
ta’minlab, xizmat va tovarlarga bo’lgan ehtiyojdan kelib chiqqan holda korxonaning 
o’zi ish haqi jamg’armasi miqdorini belgilaydi. 
Mеhnatga haq to
‘
lash jamg
‘
armasi 
Mеhnatga haq to’lash jamg’armasining 
shakllanishi tarkibi 
Shaxsiy istе'mol 
mablag’lari 
Jamoaviy istе'mol 
mablag’lar 
Istе'molga 
yo’naltirilgan 
mablag’lar 
Alohida mеhnat 
sharoitlariga aloqador 
va qo’shimcha 
xarajatlarni qoplash 
bo’yicha korxona 
xarajatlari 
Ijtimoiy 
himoyaga 
mo’ljallangan 
istе'mol 
mablag’lari 
Sof foyda 
hisobidan 
Tannarx 
hisobidan 

---

160 
Shaxsiy tarkibning ish haqini to’lash chiqimlari xizmatlar va mahsulot ishlab 
chiqarish umumiy xarajatlarning bir qismini tashkil etadi, ular mahsulotlarni 
ayiriboshlash hisobiga qoplanadi. Har bir xodimning ish haqi, ish beruvchi korxonada 
mehnat faoliyatidan hosil bo’lgan daromad yoki Mehnat Kodeksiga muvofiq, ish haqi 
korxona foydasidagi ulushi deb belgilangan. Haqiqatda ish haqi, xodimning ish 
beruvchi korxonadagi faoliyati evaziga oladigan pul birligi yoki mehnat haqidir. 
Mehnat haqini belgilaganda tadbirkor ishlab chiqariladigan mahsulot xajmini 
kamaytirmasdan, bir birlik mahsulotni ishlab chiqarishga sarflanadigan ish haqi 
miqdori va boshqa xarajatlarni kamaytirishdan manfaatdordir.
Ish haqi ish beruvchi tomonidan ishlab chiqarish jarayonini tashkil etishdagi 
yagona xarajatlar emas. Ish beruvchi va xodim o’rtasidagi shartnomada ko’pgina 
qo’shimcha imtiyozlar va ijtimoiy to’lovlar nazarda tutilishi mumkin.
7
Ish haqi, 
mumkin bo’lgan ijtimoiy to’lovlar hamma xizmatchilarning manfaatlariga daxldordir, 
shuning uchun, ulardagi har qanday o’zgarishlar har tomonlama tahlilni talab qiladi. 
Bundan tashqari, ish beruvchi ish haqi, ijtimoiy xarakterdagi to’lovlar bilan 
bog’liq bo’lmagan, lekin korxonada mashg’ul bo’lgan tarkib uchun tegishli 
qo’shimcha xarajatlarni oldindan aniqlab olishi kerak. Bunday xarajatlar qonunchilik, 
korxonaning amaliy faoliyati bilan bog’liq talablardan kelib chiqadi va ixtiyoriy yoki 
majburan ish beruvchi tomonidan amalga oshiriladi. Bu xarajatlar, pensiya 
jamg’armasi, ijtimoiy sug’urta jamg’armasi, tibbiy sug’urta jamg’armasi, davlat ish 
bilan bandlik jamg’armasi, bog’dorchilik shirkatlariga yordam ko’rinishidagi 
o’tkazmalar va boshqalardan tashkil topadi.
Shunday ekan, ish beruvchining xodimlarga sarflanadigan xarajatlari bir xilda 
bo’lmay, korxonaning ishlab chiqarish faoliyati bilan har xil bog’langan. Bu o’z 
navbatida ish haqi va ijtimoiy xarakterdagi to’lovlarni maqsadga yo’naltirilganligini 
tahlil qilish kerakligini ko’rsatadi. 
Bunday tahlilni o’tkazishdan maqsad, ish haqini to’lash, ijtimoiy to’lovlar va 
imtiyozlar uchun yo’naltirilgan mablag’lardan foydalanishdagi kamchiliklarni 
7
Масалан, пенсияга кетаётган меҳнат ветеранларига корхона ҳисобидан тўланадиган бир марталик 
нафақалар; ходимларни дам олиш, даволаниш, экскурсия ёки саёҳатларга бориши учун йўлланмаларни қисман 
ёки тўлик тўлаш ва х.з. 

---

161 
aniqlash hamda korxona personalini rivojlantirish bilan bog’liq vazifalarni hal 
etishdan iborat. O’z navbatida, tahlil natijalari shaxsiy extiyojlarini qondirish va 
xodimlarni rivojlanishi uchun yo’naltirilgan ish beruvchi mablag’larini oqilona 
sarflanishini ta’minlaydi. 
Bugungi kunda korxonani boshqarishda extiyojlarni qondirish uchun 
sarflanadigan mablag’larni sobiq sovet ittifoqi tuzumida foydalanilgan metodlar 
yordamida tahlil qilish to’g’ri kelmay qoldi, ish haqini vaqtida to’lamaslik, 
dividentlar, xodimlarga to’lanadigan sug’urta to’lovlarining xilma xilligi kabi bunday 
ko’rinishlar, o’tish davri xususiyatlaridan kelib chiqqan bo’lib, ish haqi va ijtimoiy 
to’lovlarning tashkil bo’lishi va foydalanishini tahlil qilish metodlarini ishlab 
chiqishni qiyinlashtiradi. 
Tahlilni o’tkazish ma’lum turdagi axborot bazasidan foydalanishni nazarda 
tutadi. Bu statistik va buxgalteriya hujjatlari, tasdiqlangan mablag’larni sarflash 
me’yorlari, boshqa turdagi rejali hisobot hujjatlari. Statistik va buxgalterlik 
hujjatlaridan tashqari hech qaysinisi unifikastiyalashtirilmagan. Tahlil qilish 
jarayonida qo’yidagi hujjatlardan foydalanish kerak: shtatlar ro’yxati, ish haqini 
to’lash to’g’risidagi Nizom va korxonaning jamoa shartnomasi; rag’batlantirish va 
ijtimoiy to’lovlar Nizomi; bir martalik to’lovlar, moddiy yordam ko’rsatish, 
rag’batlantirish hisob vedomostlari hujjatlari va boshqalar. Taxliliy ishlarni 
o’tkazishda, tahlilning davriyligi va to’laligi belgilanadi. Xarajatlarning tahlilini bitta 
jihati bo’yicha chorakda bir marta va ish haqini o’zlashtirish va ijtimoiy to’lovlar 
bo’yicha ko’p tarmoqli tahlilni yiliga bir marta o’tkazish maqsadga muvofiq. 
Tahliliy ishning qo’yidagi yo’nalishlarini ajratamiz: 
-ish haqi to’lashning umumiy xarajatlari, ijtimoiy xarakterdagi imtiyozlar va 
to’lovlar; 
-asosiy yo’nalishlar bo’yicha mablag’larning sarflanishini tahlili; 
-xodimlarning toifalari bo’yicha ish haqini to’lash jamg’armasi va ijtimoiy 
xarakterdagi to’lovlarni ishlatilishining tahlili. 
Taxlilning asosiy vazifasi ish haqi to’lanishi va ijtimoiy xarakterdagi 
mablag’larning sarflanish dinamikasini o’rganish, hamda ishlab chiqarish 

---

162 
samaradorligini oshirishda erishilgan natijalar bilan taqqoslash orqali ish haqi 
miqdorlarini baholash. Buning uchun tahlil qilinayotgan davr uchun to’plangan 
haqiqatdagi ma’lumotlar: 
-bazis davridagi haqiqatdagi ma’lumotlar bilan; 
-rejadagi ko’rsatkichlar bilan; 
-me’yoriy ko’rcatkichlar bilan; 
-o’tgan davrlarning yaxshi va yomon ma’lumotlari bilan; 
-tahlil uchun jalb qilinadigan boshqa ma’lumotlar bilan taqqoslanadi. 
Ish haqi, ijtimoiy to’lovlar, va imtiyozlar uchun mablag’larning sarflanishini 
tahlil qilishning asosiy tamoyili axborot bilan ta’minlanganlikdir. Haqiqatda, ish haqi 
va ijtimoiy to’lovlardagi o’zgarishlar korxonaning ishlab chiqarish faoliyati 
natijalarida ko’pgina omillar bilan birgalikda aks etib, omillarning ta’siri alohida 
olingan holda aniqlanmaydi. Masalan, xodimlar uchun umumiy xarajatlardagi ish 
xaqi umumiy miqdori ulushining kamayishi bilan ijtimoiy xarakterdagi to’lovlarning 
oshishi, xodimning umumiy mikdordagi daromadining o’zgarmaganligini belgilaydi. 
Biroq umumiy xarajatlar ichida ish xaqi miqdorini ko’paytirish nazarda tutilgan 
bo’lsa axborot boshqacha tus oladi. Undan tashqari, ish haqi to’lash, moddiy 
rag’batlantirish, xodimlarni rivojlanishi, mehnat unumdorligini o’sishi bilan o’rtacha 
ish haqining orasidagi nisbatni saqlab qolish xarajatlarini sifat ko’rsatkichlari (kadrlar 
qo’nimsizligi koeffistenti; toifa darajalarini oshishi, o’rta maxsus va oliy ma’lumotli 
bo’lishi sababli ish joyining o’zgarishi; sog’liq uchun zararli sharoitlarda, og’ir va 
qo’l mehnati koeffitsientining kamayishi; mehnat jamoasining yosharishi va h.k.z.) 
asosida baholash maqsadga muvofiq bo’ladi. 
Xozirgi zamonda ish haqi va ijtimoiy to’lovlar uchun shakllanadigan 
mablag’larning xususiyati shundaki, bunday mablag’larni xech kim ajratmaydi. Ular 
xodimlar soni, qonunchilikka mos ravishda haq to’lash shartlari, jamoa tomonidan 
tuzilgan shartnoma, miqdoriy kelishuvlar, mehnat shartnomalari, kontraktlar va 
yollangan ishchilarning ish natijalari asosida aniqlanadi. Mehnat uchun to’lanadigan 
mablag’larning tahlili tashkilotning ish faoliyatini mezonlar asosida baholash orqali 
mablag’larning oqilona taqsimlanayotganini tasdiqlashi yoki rad etishi mumkin. 

---

163 
Mezon ko’rsatkichlari sifatida mehnatga haq to’lash mablag’laridan oqilona 
foydalanish munosabati bilan daromad miqdorining o’zgarishi dinamikasi, mahsulot 
va xizmat tannarxining pasayishini ish haqi va ijtimoiy to’lovlarning kamayishi bilan 
bog’liqligi.
Ananaviy ko’rinishda mehnat haqi va ijtimoiy to’lovlar jamg’armasini tahlil 
qilish metodikasi ularning absolyut va nisbiy o’zgarishini aniqlashdan iborat. 
Absolyut o’zgarishlarda haqiqiy va rejalashtirilgan (bazisli) ish haqi jamg’armasi 
ko’rsatkichi orasidagi tafovut aniqlanadi, "+","-" ishoralari to’lovlarning absolyut 
miqdorda oshganligi yoki kamayganligini tasdiqlaydi. 
Nisbiy tahlil ish haqi jamg’armasining mahsulot ishlab chiqarish dinamikasiga 
ta’sirini ko’rsatadi. Bunday tahlilni o’tkazganda mahsulotlar ishlab chiqarish yoki 
xizmatlar xajmi bajarilishining foizlari hisobga olinadi, asos sifatida ish haqi 
jag’armasi mablag’lari va mahsulot xajmlari o’rtasidagi to’g’ri proporstional 
bog’liqlik olinadi. Rejalashtirilgan yoki bazisli ish haqi jag’armasi ishlab chiqarish 
xajmining foiziga o’zgartiriladi.
Zamonaviy sharoitlarda ishlatilmagan mablag’lar qoldig’ining nisbiy va 
absolyut tejalishi (ko’p sarflanishi) tushunchalari o’zining mazmunini yo’qotadi va 
mablag’lardan oqilona foydalanish, korxona ishini baholash mezonlari bo’lmish 
daromad va mahsulot tannarxi tushunchalari bilan almashtirilmokda.