O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov Q. X., Boqiyeva I. A

Ô
Ê
Ò
Ò
Ý÷
ô
ë
ïâ



)
(
(5.13) 
Bu yerda: 
E
ch
– ish vaqti yo’qotishlari va undan rastional foydalanmaslik hisobiga 
ishlovchilar sonini kamaytirish imkoniyati, kishi; 
T
pv
 – ish vaqti yo’qotishlari, soat; 
T
l
 – ish vaqtining norastional sarflari, soat; 
K – ish vaqtining noratsional sarflarini qisqartirish imkoniyati koeffitsienti; 
F
f
 – bitta ishchining haqiqatdagi ish vaqti fondi, soat. 
Ish vaqtidan rastional foydalanmaslik hisobiga yo’qotishlarni aniqlash uchun 
ishchilarning umumiy ish vaqti fondi tahlil qilinadi va omillarning ish vaqtidan 
foydalanishga ta’siri topiladi.
Ishga kelmasliklar va ish vaqti yo’qotishlar natijasida ishlab chiqarilmagan 
mahsulot hajmi quyidagi formula yordamida aniqlaniladi. 




B
T
O
(5.14) 
Bu yerda: 
ΔO – ishlab chiqarilmagan mahsulot hajmi, so’m; 

---

108 
T – qisqartirilishi lozim bo’lgan ishga kelmasliklar va ish vaqti yo’qotishlari, 
soat (kun); 
V – soatlik (kunlik) mahsulot ishlab chiqarish, so’m. 
To’liq ish kuni yo’qotishlari o’rtacha yillik mahsulot ishlab chiqarish hajmiga, 
smena ichidagi ish vaqti yo’qotishlari esa o’rtacha kunlik ishlab chiqarishning 
bajarilmasligiga olib keladi. 
O’rtacha po’yxatdagi 1 ishchining ish vaqtidan foydalanishni mahsulot ishlab 
chiqarishga ta’siri haqiqatda va bazisdagi ish vaqti jamg’armasini solishtirish orqali 
aniqlanadi. Ish vaqtidan foydalanish hisobiga ishlab chiqarishning o’sishi (kamayishi) 
quyidagi formula bilan aniqlanadi: 
100




ô
á
ô
Ô
Ô
Ô
B
(5.15) 
Bu yerda: 
V – ish vaqtidan foydalanishni yaxshilash hisobiga mahsulot ishlab 
chiqarishning o’sishi,foiz;
F
f
 – hisobot yilida 1 o’rtacha po’yxatdagi ishchining haqiqatdagi ish vaqti 
jamg’armasi, soat.
Misol. 
1 ta o’rtacha po’yxatdagi ishchining rejadagi ish vaqti jamg’armasi 
1705,4 soatga teng, haqiqatda esa 1442,9 soatni tashkil qiladi. Ish vaqtidan ratsional 
foydalanmaslik hisobiga mahsulot ishlab chiqarish qanday o’zgarganini aniqlaymiz. 
(5.4-jadvalga qarang). 
2
,
18
100
9
,
1442
4
,
1705
9
,
1442






B
foiz 
Hisobot davrida ish vaqti jamg’armasi 262,5 soatga qisqarganligi tufayli ishlab 
chiqarish -18,2 foiz ga kamaygan. 
Ish vaqtidan foydalanishni yaxshilash hisobiga ishchilar sonining tejalishini 
hisoblash uchun quyidagi formulalardan foydalanish mumkin. 
1.Sababsiz ishga kelmaslik va to’liq ish kuni yo’qotishlarini bartaraf etish: 
ð
òè
ïð
ñ
Ô
Ï
Ï
Ý


1
(5.16) 

---

109 
Bu yerda: 
P
pr
 – sababsiz kelmasliklar tufayli to’liq ish kuni yo’qotishlari, kishi-kunlar; 
P
pl
 – to’liq ish kuni turib qolishlar, kishi-kun; 
F
r
 – 1 ta ishchining potenstial (rejadagi) ish vaqti jamg’armasi. 
2.Kasallanishlarni rejadagi yoki o’tgan davrdagi eng yaxshi darajagacha 
qisqartirish: 
ðô
ð
ïë
á
ô
á
ñ
×
Ô
Ï
Ï
Ý



2
(5.17) 
Bu yerda: 
ïë
á
ô
á
Ï
Ï
,
- rejada ko’zda tutilgan yoki o’tgan davrdagi eng yaxshi va tahlil 
qilinayotgan davrdagi haqiqatdagi ko’rsatkich, kunlar. 
Ch
rf 
– tahlil qilinayotgan davrda haqiqatdagi ishchilar soni. 
3.Ma’muriyat ruxsati bilan ishga kelmasliklarni rejalashtirilgan darajagacha 
qisqartirish: 
ðô
ð
ïë
à
ô
à
ñ
×
Ô
Ï
Ï
Ý



3
(5.18.) 
Bu yerda: 
ïë
a
ô
a
Ï
Ï
,
- reja va haqiqatda 1 ishchining ma’muriyat ruxsati bilan ishga 
kelmasliklar; 
F
r
 – 1 ishchining ish vaqti jamg’armasi, kun.
4.Ish vaqtining smena ichidagi yo’qotishlarini qisqartish. 
100
4
ðô
ô
â
÷
×
Ï
Ý


yoki
ðô
ïë
â
ô
â
÷
×
Ï
Ï
Ý



100
4
(5.19) 
Bu yerda:
ïë
â
ô
â
Ï
Ï
,
- reja va haqiqatda smena ichidagi ish vaqti yo’qotishlari (ishlangan 
vaqtga nisbatan foiz)
Biroq shuni nazarda tutish kerakki, ish vaqtining bekor sarf bo’lishi hamisha 
ham mahsulot ishlab chiqarish hajmining kamayishiga olib kelmaydi, chunki uning 
o’rni xodimlarning jadal ishlashini oshirish bilan to’lib ketishi mumkin. Shuning 

---

110 
uchun ham mehnat zahiralaridan foydalanishni tahlil qilganda mehnat unumdorligi 
ko’rsatkichlarini o’rganishga katta e’tibor beriladi.