O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov Q. X., Boqiyeva I. A

 
5.3. Ish vaqtidan foydalanishda mehnat omillari ta’sirining tahlili 
 
Korxonada mehnatdan foydalanish samaradorligini baholash kishi-kun yoki 
kishi-soatdagi real ish vaqti fondini tahlil etish orqali amalga oshiriladi. Real ish vaqti 
fondi hajmi uch omilga bog’liq: 
1.
ishchilar soni 
2.
ish kunlari soni 
3.
ish kunlari davomiyligi 
Misol 
uchun 
korxonada 
ishchilar 
tomonidan 
ish 
vaqtidan 
qanday 
foydalanayotganligini 5.4-jadvalda ko’rib o’tamiz.
5.4-jadval 
Korxonada ish vaqtidan foydalanish 
№ 
Ko’rsatkichlar 
reja 
haqiqat 
farqlanish 
± 
foiz 
1 
Ishlovchilar 
tomonidan 
ishlangan kishi-kunlar 
32670 
28023,8 
-4646,3 
14,2 
2 
Ishchilar 
tomonidan 
ishlangan kishi-soatlar 
255806 
203452,4 
-52353,6 
-20,5 
3 
Bitta ishchining o’rtacha 
ish kunlari soni 
217,8 
198,75 
-19,05 
-8,75 
4. 
Ish 
kunining 
o’rtacha 
davomiyligi, soat 
7,83 
7,26 
-0,57 
-7,3 
5 
Real (samarali) ish vaqti 
jamg’armasi 
1755,4 
1492,9 
-262,5 
-15,4 
6
Ishchilarning 
o’rtacha 
150 
141 
-9 
-6,0 

---

106 
po’yxatdagi soni 
5.4-jadvaldan ko’rinib turibdiki joriy yilda bir ishchi haqiqatda 198,5 kun 
ishlagan, rejadan tashqari ish vaqti yo’qotishlari 19,05 kunni yoki umumiy ishlangan 
kunlardan 8,75foiz ni tashkil etgan. Reja bo’yicha o’rtacha po’yxatdagi ishchilar soni 
150 kishi edi. Haqiqatda esa 141 kishini tashkil etdi. Rejada ko’rsatilgan ish kunlari 
217,8 va haqiqatdagi ishchilar sonidan kelib chiqsak, ishchilar yil davomida 30709,8 
kishi-kun (217.8/141) ishlashlari lozim edi, lekin haqiqatda 28023,8 kishi-soat yoki 
2686 kishi-soat kam ishladilar.
Ish vaqti yo’qotishlari turli rejada ko’rsatilmagan holatlar tufayli paydo bo’lgan, 
misol uchun qo’shimcha tatillar, homiladorlik uchun tatillar, kasalliklar, ishda turib 
qolishlar, ishga kelmasliklar va h.k.
5.4-jadvaldagi ma’lumotlarni ko’rib chiqish korxonada ish vaqtidan yetarlicha 
foydalanilmayotganligi to’g’risida xulosa chiqarishimiz mumkin. Buni ishlangan 
kishi-soatlar yaqqol ko’rsatib turibdi. Agar rejada 255806 kishi-soat ishlash nazarda 
tutilgan bo’lsa, haqiqatda esa 253452,4 kishi-soat ishlangan, ya’ni rejadan 52353,6 
kishi-soat kam. Haqiqatda ishlangan vaqt jamg’armasiga 3 ta omil: ishchilar soni 
(S
i
), ish kuni davomiyligi (D) va yillik ish kunlar sonining ta’sirini aniqlash uchun 
zanjirli o’rin almashtirish usulidan foydalanib quyidagi hisob kitoblarni keltiramiz. 
Agar jami ishlangan kishi soatlarni (T) deb, ularning reja ko’rsatkichi bilan 
farqlanishini ( ΔT) deb belgilasak, unda keltirilgan omillar hisobiga quyidagicha 
o’zgarishlar yuz bergan. 
1. Ishchilar sonining o’zgarishi hisobiga: 
Δ T
ch 
= Δ S
i
∙ D
h
∙ M
h 
(5.10) 
T
ch
= -9 ∙ 7,26 ∙ 198,75 = -12986,3 kishi soat, yoki ishlangan vaqtning jami 
kamaygan yig’indisidan 24,8foiz. 
2. Bir yilda ishlangan jami kishi-kunlarening o’zgarishi hisobiga: 
Δ T
m 
= Δ M ∙ S
i. reja
∙ D
h
(5.11) 
T
m 
= -19,05 ∙ 150 ∙ 7,26 = -20745,5 kishi soat, yoki ishlangan vaqtning jami 
kamaygan yig’indisidan 39,6foiz. 
3.Ish kuni o’rtacha davomiyligining o’zgarishi hisobiga: 

---

107 
Δ T
d 
= ΔD ∙ D
reja
∙ S
i. reja
(5.12) 
T
d 
= -0,57 ∙ 217,8 ∙ 150 = -18621,7 kishi soat, yoki ishlangan vaqtning jami 
kamaygan yig’indisidan 35,6foiz. 
Korxonaning ish faoliyati samardorligini oshirish uchun ish vaqtidan 
foydalanish tarkibini takomillashtirish zarur. 
Kun bo’yi va smena ichidagi ish vaqti yo’qotishlarini oldini olishda tashkiliy 
chora-tadbirlarni amalga oshirish, mehnat intizomini yaxshilash, texnika xavfsizligiga 
rioya qilish, mehnat sharoitlari va mehnat muhofazasi bo’yicha chora-tadbirlarni 
yaxshilashga e’tiborni qaratish zarur bo’ladi. Bu esa o’z navbatida ish vaqti 
yo’qotishlarini oldini olish va korxona personali sonini tejash imkonini beradi.
Ish vaqti yo’qotishlari va undan rastional foydalanmaslik hisobiga ishlovchilar 
sonini kamaytirish imkoniyati quyidagi formula yordamida aniqlanadi: