Qayta hikoya qilish – eshitilgan badiiy asarni ravon, ifodali aytib berish.
Qayta hikoya qilish nisbatan oson nutqiy faoliyatdir, chunki, bola tayyor mazmunni qayta
aytib beradi, bunda u muallifning tayyor nutqiy shakllaridan (lug’at, so’z oborotlari, tuzilish), uni
o’kiyotgan tarbiyachining nutq ifodaliligi usullaridan foydalanadi. Ammo bu mexanik ravishdagi
takrorlash emas, balki matnni tushungani holda erkin va emotsional aytib berishdir. Qayta
hikoya qilib berishni o’rgatish vazifasi ilk yosh guruhlarida asta-sekin kiyinlashtirilib boriladi –
yaxshi tanish ertaklar, hikoyalarni aytib berish, yangi o’qib chikilgan asarlarni aytib berish,
hikoyachi shaxsini o’zgartirgan holda (birinchi shaxs nomidan emas, balki uchinchi shaxs
nomidan va aksincha) aytib berish, tarbiyachi rejasi asosida aytib berish, bolalar bilan birgalikda
tuzilgan reja asosida aytib berish, o’xshashlik asosida (analogiya bo’yicha) aytib berish
(kahramonni, mavsumni o’zgartirish va h.k.), sahnalashtirgan holda aytib berish (o’yinchoqlar
siluetlar), bolalar tanlovi bo’yicha aytib berish. Hikoya qilib berish uchun quyidagilar matn
sifatida xizmat qilishi mumkin:
Maishiy tusdagi axborot, uni tarbiyachi har kuni erkin muloqot choђida bolalarga
beradi, so’ngra bolalar uni bir-birlariga va oila a’zolariga so’zlab beradilar;
Badiiy adabiyot matnlarini aytib berish, uni bolalar monologik nutqni o’rgatishga oid
maxsus Mashg’ulotlarda aytib beradilar;
Tarbiyachi bilan ishga kelishda yo’lda, do’konda, sayrda yuz bergan (yoki yuz berishi
mumkin bo’lgan) turli xil vokealar uning axboroti mavzusi bo’lib xizmat qilishi
mumkin. SHuningdek, bu insonni o’rab turgan jonzotlar, gullar, o’simliklar va
hashorotlarga oid har kanday ko’rinishdagi bayonlar bo’lishi ham mumkin. Ushbu
hikoyalar bayon qilish monologi, tavsiflash monologi shaklida bo’lishi lozim.
Maktabgacha bosqichdagi katta yoshli bolalarga mo’ljallangan axborotlar esa
mulohaza-monologlar bo’lishi lozim.
Har bir axborot o’zining didaktik vazifalariga ega:
-sof bilish tusidagi hikoyalar bolalarning dikkat e’tiborini biron-bir hodisaga jalb qilish va
ayni paytda ularning leksikasini boyitish, ularga yangi grammatik, sintaktik shakllar berishga
mo’ljallangan;
-axborot – bolalarga hikoya qilishni o’rgatish uchun maxsus didaktik material, ya’ni,
monologik nutq namunasi bo’lib, u bolalarda nutqdan foydalanish qobiliyatini rivojlantirish,
ularning leksik va grammatik ko’nikmalarini faollashtirishga mo’ljallangan.
Ushbu toifadagi monologlarga tarbiyachi fakat bolalarga tanish bo’lgan leksik va
grammatik shakllarni kiritishi, ya’ni bolalar bilan fakat ularga tanish bo’lgan narsalar va
hodisalar haqida so’zlashishi mumkin.
SHunday qilib, bolalar o’zlari uchun ancha kiyin bo’lgan monolog-nutq shaklini
o’zlashtirib olmagunlaricha ana shunday qilish zarur.
90
Borlikning so’zli tasvirlari, hayotda ro’y bergan vokealarni pedagog do’stlar bilan
so’zlashgandagi kabi ishonchli ohangda yoki aksincha, kuvnok, yumor bilan aytib berishi lozim,
fakat shundagina tarbiyachining nutqi (axboroti) bolalarga kuchli ta’sir ko’rsatadi, va ular uni
boshka bolalarga ham ishtiyok bilan so’zlab beradilar va shu bilan o’z nutqlarini yanada
rivojlantiradilar. Pedagog ota-onalarga o’z farzandlarini bolalar bog’chalaridan olib
ketayotganlarida yo’lda uning so’zlarini dikkat bilan tinglashni va bola aytib berayotgan hikoya
mazmuni juda kizikarli ekanini ko’rsatishlarini tavsiya qilishi zarur. SHu tarika barcha
bolalarning hikoya qilishlari natijasida nutqiy mashklar ham bajariladi.
Badiiy asarlarni hikoya qilib berishda bolalarga yordamlashish so’zli kabul qilish
vositalari va asosan, turli xil savollar orkali amalga oshiriladi.
Savollarning quyidagi turlari mavjud. Monologik matnni hikoya qilib berishga yordam
beruvchi savollar:
-birgalikda hikoya qilishga yo’naltiruvchi savol (iboradagi so’nggi so’zga ko’yilgan
savol);
-aytib turuvchi savol;
-yo’naltiruvchi savol;
-to’g’ridan-to’g’ri savol;
-to’g’ridan-to’g’ri savollar zanjiri (reja);
-kidiruv savollari;
-ko’rsatma savollari.
Qayta hikoya qilib berishdan oldin bolalarga ushbu asar matni o’qib beriladi. Hayotining
ikkinchi yilini boshdan kechirayotgan bolalar bilan o’tkazilayotgan Mashg’ulotlarda pedagogga
birgalikda hikoya qilishga yo’naltiruvchi savollarni ko’llash, ya’ni iboradagi so’nggi so’zga
savol ko’yish tavsiya etiladi: - Bir bor ekan, bir …. Bir… nima ekan? – yo’k ekan.
Ko’pincha pedagogga o’z savoliga o’zi javob berishga va bolaning ushbu javobni
qaytarishiga erishishga to’g’ri keladi. Bolaning tarbiyachi aytayotgan iborani oxiriga yetkaza
olishi uchun unga badiiy asarni necha marta o’kish kerakligi uning nutqiy rivojlanganligiga
bog’liq bo’ladi.
Birinchi sanok she’rni bola taniy boshlashi, undagi ayrim so’zlarni yodda saklab kolishi
uchun u sanok she’rni besh yoki o’n marta eshitishi mumkin. Birok bola bilan anik maksadni
ko’zlagan holda ish olib borilsa, uning yoshiga mo’ljallangan ikkinchi sanok she’rni u
birinchisidan ancha tez o’zlashtirib oladi.
Uch yoshli bolalarga hikoya qilishda yordamlashar ekan, tarbiyachi aytib turuvchi
savollardan foydalanadi (Boђda mo’ylovli mushukcha yuribdi. Boђda nima yuribdi? Muylovli
mushukcha boђda yuribdimi?).
Aytib turuvchi savollar asosida hikoya qilishni yana aks ettirilgan hikoya qilish deb ham
atashadi. Ushbu usulning maksadi – bolalarning alohida so’zlarni takrorlashiga emas, balki
badiiy asarning butun iboralarini takrorlashlariga erishish, ularga matnni erkin yodlab olishda
ko’maklashishdan iborat.
Hayotining to’rtinchi yilini boshdan kechirayotgan bolalarga hikoya qilishda tarbiyachi
hikoyani yo’naltiruvchi savollar, ba’zida esa aytib turuvchi savollar bilan osonlashtirgani holda
to’g’ridan-to’g’ri savollar bilan yordam berib turadi.
Agarda she’r qayta aytib berilayotgan bo’lsa, bolalarning uning tez-tez ko’llaniladigan,
oson esda saklab kolinadigan ayrim kismlarini yoddan bilganlari ma’kul. SHunda ular
tarbiyachining savollariga she’rdan tsitatalar bilan javob berishlari mumkin, lekin bularni ular
bilan oldindan kelishib olish lozim.
Nasriy asarlarni qayta aytib berishda ham bolalarning javoblari iloji boricha badiiy
matnga yakin bo’lgani yaxshi. SHuning uchun tarbiyachining to’g’ridan-to’g’ri savollari
bolalarga nafakat lug’atdan, balki matn sintaksisidan ham iloji boricha to’larok foydalanishda
yordam berishi lozim. Agarda bolalar matnni unutib ko’ygan bo’lsalar, tarbiyachi uni aytib
turadi.
91
To’rt yoshli bolalar tomonidan bayon qilish va tavsiflash tusidagi asarlarni hikoya
qilishda ularga so’zli usullar orkali yordam ko’rsatish zarur. Bu yoshdagi bolalarga tavsiflash
uchun mulohaza yuritishni bilish talab etiladigan asarlarni tanishtirish tavsiya kilinadi. Ular
bilan tanishtirish, keyinrok esa qayta hikoya qilish uchun mustaqil mulohaza yuritishga
tayyorgarlanish hisoblanadi. Bunday asarlarni hikoya qilishga o’rgatishda real obrazlarga
tayanish lozim: so’zli usullarni didaktik o’yin yoki real narsalarni ko’rsatish bilan birgalikda
amalga oshirish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |