O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi muhandislik-iqtisodiyоt instituti

4 rasm. Qatlamlarning yotish elementlarini aniqlash 

---

Qatlamlar yotish elementlarini aniqlashning uch nuqta usuli 
Qatlamlar (geologik obyektlar) ning yotish elementlarini bevosita ularning yer 
yuzasiga chiqish joylarida tog’ kompasi yordamida aniqlanadi. Geologik xaritalarda 
bunday amal uch nuqta usuli yordamida, agar qatlamlar yer yuzasida ochilmasdan, 
qoplama jinslar tagida joylashgan boisa, unda burg’i quduqlari va shurflardan olingan 
ma’lumotlarga asoslanib aniqlanadi. 
Uch nuqta usuli yordamida relyefi gorizontallar bilan ifoda-langan geologik 
xaritaga tushirilgan qatlamlarning yotish elementlari aniqlanadi. Buning uchun 
xaritada tasvirlangan qatlamlarning ostki va ustki yuzasidan birining chegarasi tanlab 
olinadi. 
Shunga e’tibor berish kerakki, tanlangan chegarani kamida ikki gorizontal uch 
nuqtada qirqib o’tishi kerak. Birinchi gorizontalning tanlangan chegarani ikki marta 
qirqib o’tgan nuqtalarni (A va B) o’zaro to’g’ri chiziq bilan tutashtirib, birinchi 
yo’nalish chizig’ining holati aniqlanadi. Bu yo’nalish chizig’i qatlam yuzasida yotgan 
bo’lib, uning barcha nuqtalari bir xil mutlaq balandlikka ega va qiymati qirqib 
o’tuvchi gorizontalnikiga teng bo’ladi. Uchinchi nuqta (D) esa, navbatdagi 
gorizohtalning shu tanlangan chegarani qirqib o’tgan joyda bo’lib, u orqali birinchi 
yo’nalish chizig’iga parallel qilib ikkinchi yo’nalish chizig’idan o’tkaziladi. Endi 
qiymati katta bo’lgan yo’nalish chizig’idan kichigiga qarab perpendikular 
o’tkazamiz. 
Bu qatlamning yotish chizig’i, to’g’rirog’i, uning gorizontal tekislikdagi 
proyeksiyasidir. Kerak bo’lganda gorizont tomonlari aniqlangan geologik xaritalarda 
qatlamning yo’nalishi va yotish azimutlari transportir yordamida olchanadi. 
Qatlamlarning yotish burchagini topish uchun qiymati kam bo’lgan yo’nalish 
chizig’ining yotish chizig’i bilan kesishgan nuqtasidan uning o’ng yoki chap 
tomoniga gorizontallar orasidagi vertikal masofaga teng kesma xarita miqyosida 
qo’yiladi. 
Masalan, agar gorizontallar orasidagi vertikal masofa 50 m bo’lsa, xarita 
miqyosi 1:10000 da kesma uzunligi 0,5 sm ga teng bo’ladi. Bu kesmaning ikkinchi 
uchi qiymati katta bo’lgan yo’nalish chizig’i bilan yotish chizig’i kesishgan nuqta 

---

bilan tutashtiriladi. Hosil bo’lgan to’g’ri chiziq va yotish chizig’i orasidagi burchak 
(a) 
qatlamning yotish burchagidir. Chunki bu burchak vertikal tekislikdagi yotish 
burchagining gorizontal tekislikka o’tka-zishdan hosil bo’lgan nus-xasidir.