KIRISH
Yer po’sti
moddiy tarkibi, yotish shakli va hosil bo’lish sharoiti xilma-xil
bo’lgan tog’ jinslarining murakkab majmuasidan tuzilgan.
Yer po’stini tashkil etgan tog’ jinslari turli shakllardan iborat bo’lib, bunda
ularning kelib chiqishi va moddiy tarkibi asosiy ahamiyat kasb etadi. Masalan,
cho’kindi jinslar, asosan, qatlam shaklida hosil bo’lib, ular gorizontal, qiya va
burmalanib yotishi mumkin. Vulqon faoliyati natijasida hosil bo’lgan
jinslar vulqon
konuslari, qoplama va oqma, intruziv jinslar esa cho’zinchoq, linza va boshqa
noto’g’ri shakldagi massivlarni tashkil etishi mumkin. Bularning hammasi tog’
jinslarining yotish shakllari yoki strktura shakllari deb yuritiladi.
Foydali qazilma konlarini bashorat qilishda va qidirishda struktura shakllari
bilan foydali qazilmalar turlari orasidagi aloqani o’rganish muhim amaliy ahamiyatga
ega. Masalan, uzilmali strukturalar yer po’stida ma’danli eritmalarning harakatini
tartibga soladi va u orqali ma’danli foydali qazilma
konlarining vujudga kelishiga,
tarkibiga, shakliga va ko’lamiga bevosita ta’sir qiladi. Burmali
strukturalarning neft
va gaz konlari shakllanishida ham ahamiyati katta. Odatda, antiklinal burmalarning
gumbazida neft va gaz konlari hosil bo’ladi. Ularning harakati va to’planishida
stratigrafik nomuvofiqlik yuzalari va litologik «tutqichlar» asosiy ahamiyatga ega.
Yer osti suvlarining harakati ham bevosita struktura shakilariga bog’liq. Yer
yoriqlarining bo’shliqlarida va sinklinal strukturalarning muldasida yer osti
suvlarining katta zaxirasi to’planadi.
Strukturalar geologiyasi yer po’stining tuzilishini va rivojlanish qonuniyatlarini
o’rganuvchi geotektonika fanining mustaqil bir bo’limi bo’lib, yer po’stidagi tog’
jinslarining
yotish shakllarini, ularning hosil bo’lish sabablarini, sharoitini va
rivojlanish tarixini o’rganadi.
Turli struktura shakllarning hosil bo’lishiga, asosan, yer po’stining tektonik
harakatlari sababchi bo’ladi. Yer po’stining uzoq o’tmishi davomida turli jarayonlar
ta’sirida tog’
jinslari deformatsiyaga uchrab, o’zining yotish shakllarini o’zgartiradi
va tobora murakkablashib boradi. Deformatsiya natijasida yangi struktura shakllari,
shu jumladan burmali va uzulmali strukturalar paydo bo’ladi. Geologik rivojlanishda
ketma-ket sodir bo’lgan magma-tektonik jarayonlar bilan magmatik tanalar shakllari
orasida uzviy munosabatlar mavjud.
Mamlakatimiz hududining tarixiy geologik taraqqiyoti bosqichlarini, geologik
tuzilishini va foydali qazilma konlarining hosil bo’lish qonuniyatlarini tahlil qilishda
struktura shakllarini har tomonlama o’rganish muhim ahamiyatga ega.
Strukturalar
geologiyasi va geologik xaritalash amaliy geologiya fanlaridan biri bo’lib, geologik
strukturalar shakllarini dala sharoitida o’rganish va ularni geologik xaritalarda
tasvirlashni o’z ichiga oladi. Geologik xaritalar, geologik xaritalash ishlarining
mantiqiy yakuni hisoblanadi. Ularda har xil geologik hosilalarning struktura shakllari,
moddiy tarkibi, hosil bo’lish sharoitlari va rivojlanish tarixi tasvirlanadi.
Geologik
xaritalar yoshi va tarkibi bo’yicha bo’lingan tog’ jinslarining yer yuzasida tarqalishini
ko’rsatib qolmasdan, balki ularning yer po’stining ichki qismidagi yotish sharoiti
to’g’risida ham yetarli ma’lumotlar olish imkoniyatini yaratadi.
Foydali qazilma konlarini bashorat qilishda va qidirishda struktura shakllari
bilan foydali qazilmalar turlari orasidagi aloqani o’rganish muhim amaliy ahamiyatga
ega. Masalan, uzilmali strukturalar yer po’stida ma’danli eritmalarning harakatini
tartibga soladi va u orqali ma’danli foydali qazilma konlarining vujudga kelishiga,
tarkibiga, shakliga va ko’lamiga bevosita ta’sir qiladi. Burmali strukturalarning neft
va gaz konlari shakllanishida ham ahamiyati katta. Odatda, antiklinal burmalarning
gumbazida neft va gaz konlari hosil bo’ladi. Ularning harakati va to’planishida
stratigrafik nomuvofiqlik yuzalari va litologik "tutqichlar" asosiy ahamiyatga ega.
Yerosti suvlarining harakati ham bevosita struktura shakllariga bog’liq. Yer
yoriqlarining bo’shliqlarida va sinklinal strukturalarning muldasida yerosti
suvlarining katta zaxirasi to’planadi.
Geologik xaritalash tufayli o’rganilayotgan hududning taraqqiyot tarixi
davomida yuz bergan barcha tabiiy geologik jarayonlarning ketma-ketligi, o’zaro
munosabatlari, kelib chiqishi va vaqti orasidagi uzviy bog’liqlikni
aniqlash
imkoniyati yaratiladi. Shuningdek, u yoki bu hududda foydali qazilma boyliklarini
topish imkoniyati tug’iladi, ularning tarqalish qonuniyatlari va navbatdagi qidiruv-
razvedka ishlarining yo’nalishi belgilanadi. Geologik xaritalar shahar va sanoat
inshootlarini qurishda ham asos bo’lib xizmat qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
