O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi muhandislik-iqtisodiyоt instituti

3 rasm. Tog’ kompasi.
 
1 — 
kompasning asosi, 2 — limb, 3 — magnit strelkasi; 
4 — magnit strelkasi aylanadigan moslama, 5 — magnit strelkani mahkamlash 
mexanizmi, 6 — klinometr, 7 — klinometr limbi, 8 — klinometrni mahkamlash 
mexanizmi, 9 — magnit strelkaning shimoliy qismi. 
Tog’ kompasining gorizontal holatini aniqlash uchun unga shayton ham 
o’matilgan bo’ladi. Bundan tashqari, tog’ kompasining uzun tomonlaridan birining 
qirrasida masofa o’lchash uchun santimetrli shkala va uning orqasida 0° dan 90° 
gacha bo’lgan burchaklar sinusining qiymatlari berilgan bo’ladi. 
Tog’ kompasi yordamida magnit azimuti o’lchanadi. Lekin ish jarayonida 
magnit azimuti emas, balki geografik (haqiqiy) azimutdan foydalaniladi. Yerning 
magnit qutbi bilan geografik qutbi bir-biriga mos tushmasligi tufayli vujudga kelgan 
bu farq magnit og’ishi, orasidagi burchak esa magnit og’ish burchagi deyiladi. 
Magnit og’ish burchagi ekvatordan qutblarga qarab oshib boradi va uzoqlik bo’yicha 
ham o’zgaradi. Magnit og’ishi sharqiy va g’arbiy bo’lishi mumkin. O’zbekistonda 
magnit og’ishi sharqiy va uning burchagi taxminan 5° ga teng. Tog’ kompasi bilan 
to’g’ridan-to’g’ri geografik azimutni o’lchash uchun magnit og’ishiga teng tuzatma 
kiritish kerak bo’ladi. Magnit og’ishi sharqiy bo’lsa, tuzatma ayriladi. Buning uchun 

---

tog’ kompasining orqasida maxsus vint o’rnatilgan bo’lib, tuzatma u yordamida 
bajariladi. O’zbekiston uchun bu vint soat strelkasi bo’yicha 5° ga burilishi kerak. 
Tog’ kompasi yordamida qiya yotgan qatlam (yuza)ning yotish elementlarini 
aniqlash uchun uning janub tomoni qatlam yuzasiga taqaladi va shayton yordamida 
gorizontal holatga keltiriladi (4-rasm). Bunda qatlam yuzasi bilan tog’ kompasi 
korpusining kesishish chizig’i qatlamning yo’nalish chizig’i bo’ladi. 
Qatlamning yotish burchagi esa tog’ kompasini qatlamning yo’nalish chizig’iga 
perpendikular holda, klinometri pastga qarab qo’yilib o’lchanadi. Bunda tog’ 
kompasining uzun qirrasi bilan qatlam yuzasining kesishish chizig’i qatlamning 
yotish chizig’i bo’ladi. Tog’ kompasi vertikal holda o’rnatilgandan keyin shoqulning 
harakatsiz tutib turuvchi tugmachasi bosihb, u harakatga keltiriladi. Shoqul tebranishi 
to’xtagandan so’ng tugmacha qo’yib yuboriladi. Klinometr limbidan olingan hisob 
qatlamning yotish burchagi bo’ladi. 
Tog’ kompasi yordamida o’lchangan qatlamning yotish burchagi dala 
daftarchasiga quyidagi holda yoziladi: Yot.az.JSh 105° yot.bur.30°.