O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi namangan davlat universiteti

 Bojxona bojlarining mohiyati va ko’rinishlari 
Tashqi iqtisodiy faoliyat amaliyotida tashqi savdoni davlat tomonidan tartibga 
solishning eng keng tarqalgan usullaridan biri bojxona bojlari hisoblanadi. Bojxona 
boji iqtisodiy mohiyati jihatidan tovar davlat chegarasidan o’tayotganda olinadigan 
maxsus pul yig’imi, soliqni bildiradi. 
Bojxona bojlari ko’rinishlarining turli-tumanligi ularning tovar oqimlarini 
tartibga solish jarayonida bajaradigan funktsiyalarining nihoyatda keng ko’lamliligi 
bilan tushuntiriladi. Eslatib o’tamiz, bojxona bojlarini joriy etishdan asosiy maqsad: 
byudjetning daromad qismini ko’paytirish va «nohalol» raqobat bilan kurashishdir. 
SHuning uchun ham savdoga ta’sir o’tkazishning bu usulidan hozirgi kunda 
jahonning yuzdan ortiq mamlakatida foydalaniladi.
Tovar oqimlarining yo’nalishiga bog’liq ravishda import, eksport va tranzit 
bojlari mavjud.
Import bojlarini joriy qilish milliy kompaniyalar (rezidentlar)ga ishlab 
chiqarishni kengaytirish imkoniyatini beradi, chunki ular jahon bozoridagi o’rtacha 
darajaga nisbatan yuqoriroq xarajatlar bilan mahsulot ishlab chiqarish imkoniyatiga 
ega bo’ladi. 
Hozirgi paytda eksport bojlari ancha kam qo’llaniladi. Ulardan deyarli barcha 
rivojlangan mamlakatlar voj kechishgan, chunki ularni joriy qilish jahon bozoridagi 

---

keskin raqobat sharoitda eksportning qimmatlashishiga olib keladi.
Tranzit bojlar mamlakat hududini kesib o’tuvchi tovarlardan olinadi va tranzit 
yig’imlar ko’rinishiga ega. 
Bojxona bojiga tortishning ikkita asosiy usuli mavjud:
Maxsus, bunda boj miqdori tovarning og’irligi, hajmi miqdori birligidan 
belgilangan summa sifatida o’rnatiladi (masalan, avtomobilь dvigatelining 1 sm3 
dan).
Advalor (lot. — ad valorem — qiymatdan), bunda bojxona boji sotuvchi 
tomonidan qayd etilgan tovar qiymatidan foiz ko’rinishida aniqlanadi.
Bundan tashkari tashki savdo amaliyotida bojlarni hisoblashning kombinatsion 
usuli mavjud. Uning mohiyati shundan iboratki, maьlum bir bojxona tashkiloti 
vaziyatdan kelib chiqqan xolda maxsus va advalor orasidagi usulni mustaqil 
ravishda tanlash huquqiga ega buladilar.
Bojxona boji urnatishning u yoki bu usulini tanlash tovar guruhi tabiatiga 
bog’liq Xomashyo tovarlariga odatda birinchi usul qo’llaniladi, eksport bojlariga 
kelsak, ular ham odatda maxsus usuldan foydalangan xolda o’rnatiladi. Advalor 
usuldan foydalanish bo’lsa, mashinasozlik mahsulotlari va butlovchi kismlar, ya’ni 
yukori darajada differentsiatsiyaga ega buyumlar importida qulay hisoblanadi. 
Hozirgi paytda bu usul hissasiga barcha bojxona yig’imlarining 80 foizidan ko’progi 
to’g’ri keladi. Savdo aloqalaridagi mamlakatlar bir-biri bilan turli shartnoma 
munosabatlarida bo’lganligi uchun import bojlari: preferentsial (maxsus imtiyozli) 
boj, shartnomaviy (minimal) boj va asosiy (jahon bozori uchun maksimal darajada 
mumkin bulgan) bojlar bo’lishi mumkin. 
Iqtisodiyotda davlat tomonidan tashlangan protektsionistik qadamlar ishlab 
chiqaruvchilar va iste’molchilarga hamda qisqa va uzoq muddatli istiqbolda 
davlatning o’ziga ham har xil ta’sir ko’rsatadi. Bunday siyosatning ichki bozor 
uchun mahsulot ishlab chiqaruvchi milliy kompaniyalarga ta’sirini ko’rib 
chiqishdan boshlaymiz.