O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi namangan davlat universiteti

3.5.1.-rasm. Mahalliy komponentlarning tovar tarkibida bo’lishligiga talablar 
Davlat xaridlari doirasida siyosat (state procurements) - bu yashirin 
protektsionizm usuli bo’lib, unga ko’ra davlat organlari va korxonalardan faqat 
milliy ishlab chiqaruvchilar tovarlarini (bu tovarlar import tovarlardan qimmat 
bo’lsa ham) sotib olish talab qilinadi.
Mahalliy komponentlarning tovar tarkibida bo’lishligiga talablar (local 
content requirement) – bu davlat siyosatining yashirin usuli bo’lib, unga ko’ra ichki 
bozorda sotiladigan pirovard tovarda milliy ishlab chiqaruvchilarning ulushi 
qonuniy ravishda belgilab qo’yiladi. 
Savdo siyosatining yashirin usullarining ko’pchiligini miqdoran baholash juda 
qiyin, bu esa uni oqibatlarini iqtisodiy talqin qilish ham qiyinlashadi. Quyida 
mahalliy komponentlarning tovar tarkibida bo’lishligiga talablar misolida yashirin 
usullarning iqtisodiy effektini ko’rib chiqamiz (3.5.3-rasm). 
Faraz qilaylik, mamlakatda tovar taklifi S
d
, tovarga talab esa D
d
ni tashkil 
qiladi. Erkin savdo sharoitida R
1 
narxda xorijdan tovar taklifi S
1 
ni tashkil qiladi.
Ushbu mamlakatda ishlab chiqarish tannarxi xorijga nisbatan yuqori bo’lganligi 
sababli mahalliy tovarlar taklif qilinadigan narx ham yuqoridir. Agar mahalliy 
ishlab chiqaruvchilar va xorijdan taklif qilinayotgan tovarlar miqdorini har bir narx 
uchun qo’shib chiqsak, ushbu mamlakat bozorida ana shu tovarning jami taklif 
to’g’ri chizig’iga - S
2 
ega bo’lamiz. Ichki talab jami talab bilan A nuqtada 

---

muvozanatga keladi. Bu muvozanat nuqtada R
1
narxda Q
6
ta tovar sotiladi, bu 
tovarlarning Q
1 
tasi ichki ishlab chiqaruvchilar, Q
5 
tasi xorijliklar tomonidan 
sotiladi (1-a-rasm).
Hukumat mahalliy ishlab chiqaruvchilarni himoya qilishga qaror qiladi va 
mahalliy komponentlarning tovar tarkibida bo’lishligini talablarni joriy qiladi. 
CHeklovlarga ro’para kelmaslik uchun xorijiy kompaniyalar o’z ishlab chiqarishini 
ushbu mamlakat hududiga ko’chirib o’tkazadi, bu esa ularning xarajatlarini 
oshishiga olib keladi. Xarajatlar oshishi natijasida tovar qimmatlashadi xorijdan 
taklif chizig’i S
1 
dan S
3 
ga ko’chib o’tadi. Buning natijasida jami taklif chizig’i ham 
S
2
dan S
4 
ga ko’chib o’tadi va V nuqtada muvozanatga keladi. Natijada tovar narxi 
R
2 
gacha oshadi va sotish hajmi Q
4 
gacha kamayadi. Sotilgan tovarlarni Q
2 
tasi 
mahalliy ishlab chiqaruvchilar, Q
3 
tasi esa mamlakatga ko’chib o’tgan xorijliklar 
tomonidan ishlab chiqariladi. 
Xorijiyga nisbatan qimmatroq mahalliy komponentlarni sotib olish talabiga 
muvofiq ishlab chiqarish xarajatlari oshib ketdi va narx P
1 
esa dan P
2 
ga ko’tarildi, 
iste’molchilarning zarari esa a+b+c+d+e ga teng bo’ldi. Bu yerda a segment 
chegaraviy effekt (mahalliy ishlab chiqaruvchilarga qayta taqsimlanadigan summa), 
b segment — himoyalash effekti (mahalliy ishlab chiqarishning xorijiy ishlab 
chiqarishga nisbatan nosamaraviyroqligi sababli yo’qotishlar) d segment — 
iste’mol effekti (narx oshishi natijasida iste’mol miqdoridagi yo’qotishlar). Ikki 
segmentning yig’indisi s+e daromad effekti (xorijiy ishlab chiqaruvchilarning narx 
ko’tarilishi natijasida olgan qo’shimcha daromadii)ni ifodalaydi, bu yerda s segment 
ushbu mamlakatda joylashgan xorijiy ishlab chiqaruvchilaga tegadi, ye segment esa 
ishlab chiqarish xarajatlarining ortishini ifodalaydi. Mamlakatning jami iqtisodiy 
zarari b+e+d ni tashkil qiladi.