O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi namangan davlat universiteti

 
Nazorat uchun savollar: 
1.
Tashqi savdo deganda nimani tushunasiz? 
2.
XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab xalqaro savdoning jadal rivojlanishiga 
qanday omillar ta’sir ko’rsatgan? 
3.
Sizning fikringizcha, XXI asrda tashqi savdoning rivojlanishiga asosan 
qanday omillar ta’sir ko’rsatadi? 
4.
Mintaqaviy integratsion jarayonlarning kuchayishi xalqaro savdoning 
rivojlanishiga qanday ta’sir ko’rsatmoqda? 
5.
Mutloq ustunlik nazariyasini tushuntirib bering. 
6.
Nisbiy ustunlik nazariyasini tushuntirib bering. 
7.
Xalqaro savdoning vanday yangi rivojlanish nazariya va modellari bor? 
8.
Xalqaro savdo nazariya va modellarining amaliy tatbiqini tushuntirib bering. 
Adabiyotlar:
6. Nazarova G.G., Xaydarov N.X. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar. O’quv 
qo’llanma. – T.: TDIU, 2007, - 14 b. 

---

7. Nazarova G.G., Xalilov X.X., Eshtaev A.A. va boshq. Jahon iqtisodiyoti. 
Darslik. – T.: TDIU, 2005, 10-15 b. 
8. Lomakin V. Mirovaya ekonomika. Uchebnik. – M.: Yuniti-Dana, 2009. - 
190 s 
9. Avdokushin Ye.F. Mejdunarodnыe ekonomicheskie otnosheniya. Uchebnik. 
– M., 2008, 19-23 s. 

---

3-MAVZU. TASHQI SAVDONI DAVLAT TOMONIDAN TARTIBGA 
SOLISH VA BOSHQARISH YO’LLARI
 
 3.1. Xalqaro savdoda davlatning roli 
Har qanday davlatning tashqi savdo siyosati hukumatning umumiqtisodiy 
yo’nalishining muhim tarkibiy qismi sanaladi, yanada torroq ma’noda esa eksport-
import tovar oqimlari hajmi, tovar tarkibi va jug’rofiy yo’nalishini tartibga solish 
bilan bog’liq byudjet-soliq faoliyati sohalaridan biridir.
Tashqi savdo siyosati xo’jalik rivojlanishining ichki jihatlari bilan uzviy 
bog’liq bo’lganligi uchun uning bosh vazifasi mamlakat ichkarisida kengaytirilgan 
takror ishlab chiqarish va milliy boylikni ko’paytirish uchun zarur bo’lgan qulay 
tashqi iqtisodiy shart-sharoitlarni shakllantirish hisoblanadi.
Erkin savdo siyosati (yoki fritredlik — inglizcha free trade) iqtisodiy hayotning 
bir hodisasi sifatida XVIII asrning ikkinchi yarmida paydo bo’ldi. Uning nazariy 
jihatdan asoslanishida A. Smitning mashhur asari - «Xalqlar boyligi tabiati va 
sabablari» hal qiluvchi ahamiyat kasb etdi.
Fritredlik nazariyasi boshqa bir ingliz iqtisodchisi D. Rikardo asarlarida 
rivojlantirildi va deyarli nihoyasiga yetkazildi. D. Rikardo Adam Smitning raqobat 
sharoitida erkin tadbirkorlik ahamiyati va mamlakat iqtisodiyotini «ko’rinmas qo’l» 
hukmronligiga, ya’ni bozorning o’z-o’zini boshqarish qonunlari ixtiyoriga 
topshiruvchi jamiyatning «tungi qorovuli» sifatidagi davlat roli haqidagi g’oyalarini 
rivojlantirdi.
Erkin savdo siyosatining klassik namunalarini XIX asrning ikkinchi yarmidagi 
ingliz-sakson mamlakatlari, ayniqsa, Buyuk Britaniya va uning dominionlari (1947 
yilgacha Britaniya tarkibiga kirgan, rasmiy jihatdan mustaqil bo’lgan davlatlar) 
iqtisodiyotida kuzatish mumkin. Hozirgi paytga kelib fritredlik tizimining klassik 
ko’rinishi davlat ixtiyorida bo’lgan biror-bir mamlakat qolmadi. Davlatning nufuzli 
tashkilotlarini tartibga solish borasida rolini sezilarli oshganligini hisobga olsak, bu 
o’z-o’zidan tushunarli, albatta. Biroq erkin savdo siyosatining unsurlari ko’plab 
mamlakatlarning iqtisodiy kursida hozir ham sezilarli, ayniqsa, rivojlangan va 
hududi hamda resurslari jihatidan kichiq bo’lgan mamlakatlarda, masalan, 
Singapurda.
Iqtisodiy nazariyada odatda erkin savdo protektsionizm siyosatiga (ingl. 
protection — himoya, homiylik), ya’ni milliy iqtisodiyotni ichki va tashqi bozor 
tamoyillarining salbiy ta’sirlaridan himoyalash maqsadida davlat tomonidan joriy 
etiladigan iqtisodiy va ma’muriy chora-tadbirlar tizimi qarama-qarshi qo’yiladi.
Protektsionizm o’z mohiyatiga ko’ra, ilk davlatlar shakllangan paytdan buyon 
mavjud. Bu siyosatning printsiplari nazariy jihatdan amerikalik davlat arbobi A. 
Gamilьton (XVIII asrning oxiri) va taniqli nemis iqtisodchisi F. List (XIX asrning 
o’rtalari) asarlarida ishlab chiqilgan. Biroq protektsionizm amaliy chora-tadbirlar 
seriyasi sifatida sayyoramizda so’l (SSSR) va o’ng («Uchinchi reyx» - fashistlar 
Germaniyasi) siyosiy oqimlarning totalitar rejimi davrida o’z kulьminatsiyasiga 
yetgan. Bu mamlakatlarda savdo sohasiga davlat monopoliyasi xos edi. 
Yuqorida qayd etib o’tilgandek, xalqaro iqtisodiy munosabatlarning asosiy 

---

tamoyili sifatida yanada ko’p sonli mamlakatlarni aholi turmush farovonligini 
oshishini ta’minlovchi erkin savdo siyosatiga o’tishi tan olinib kelinayotgan bo’lsa-
da, protektsionizmning «tanlangan» restavratsiyasi deb atalgan jarayon ham 
kuzatilmoqda.