Kesishuvchi talab nazariyasi –
bu
turli
mamlakatlardagi
iste’molchilarning
daromadlari va
istak-hohishlari deyarli bir xil
bo’lganligi
sababli
har
bir
mamlakat uchun ishlab chiqarishda
va ichki bozorda yaxshiroq tajriba
to’plangan tovarlarni eksport qilish
oson bo’lishidir.
Nazariyaning
grafik
ko’rinishi
quyidagicha:
faraz
qilaylik, ikki mamlakat mavjud,
birinchi
mamlakatda
daromad
darajasi
A dan S gacha, bu
daromad
darajasida
ushbu
mamlakatda sotiladigan tovarlar
sifati A' dan S' gacha. Ikkinchi mamlakatda esa daromad darajasi V dan D gacha,
bu daromad darajasida ushbu mamlakatda sotiladigan tovarlar sifati V' dan D'
gacha. Ikki mamlakat o’rtasidagi savdo sifati V' dan S' gacha bo’lgan tovarlar bilan
amalga oshadi. CHunki bu oraliqda ikki mamlakatdagi iste’molchilarning talabi
kesishadi.
Tayanch iboralar:
tashqi savdo, xalqaro savdo, eksport, import,
reeksport,
reimport, mutloq ustunlik, nisbiy ustunlik, tashqi savdo aylanmasi, GATT, JST.
Mavzuning qisqacha xulosasi:
Merkantilistlar birinchi bo’lib xalqaro savdoning o’ziga xos modelini taklif
etdilar. Ular mamlakatning boyligi mamlakatda mavjud bulgan oltin va kumush
mikdori bilan bog’liq deb hisobladilar. Merkantilistlar tovarlarni mamlakatga olib
kirishga nisbatan ularni chetga ko’proq olib chiqish,
eksportni kupaytirish va
importni kiskartirish uchun tashki savdoni tartibga solish, chetga xomashyo olib
chiqishni keskin chegaralash yoki ta’qiqlash, xomashyolarni chetdan bojlarsiz
import
kilishga ruxsat berish, koloniyalarning metropoliyadan tashkari barcha
boshka mamlakatlar bilan xar kanday savdosini ta’qiqlash kerak deb ta’kidlaydilar.
Adam Smit tomonidan ishlab chiqilgan mutlak ustunlik nazariyasiga muvofik,
mamlakatlar uzlari eng kam xarajatlar bilan ishlab chiqaradigan tovarlarni eksport
kiladi va boshka mamlakatlarda eng kam xarajatlar bilan ishlab chiqariladigan
ustunlikka ega bulgan tovarlarni import kiladi.
Klassik siyosiy iqtisod asoschilaridan biri D. Rikardo tovar oqimlari harakatiga
dalil sifatida nisbiy ustunlikning mikdoriy nazariyasini taklif etdi. Albatta, nisbiy
ustunlik nazariyasi mavxum va juda sodtsalashtirilgan
tabiatga ega va xalqaro
savdoga bevosita ta’sir kursatadigan bir kator xodisalarni e’tiborga olmaydi.
Nazariyaning cheklanganligi uni yaratilishida kilingan farazlar bilan bog’liq.
Xeksher-Olinning ishlab chiqarish omillari nisbati nazariyasiga ko’ra, omillar
sigimligi ma’lum bir tovarni yaratish uchun ishlab chiqarish omillari nisbiy sarfini,
omillar serobligi mamlakatning ishlab chiqarish omillari bilan nisbiy
ta’minlanganligini belgilab beradi. Turli mamlakatlarda tovarlar nisbiy narxidagi
fark, O’z navbatida ular o’rtasidagi savdo ularning ishlab chiqarish omillari bilan bir
xil ta’minlanmaganligi bilan tushuntiriladi.
Xalqaro savdoning standart modeli xalqaro savdoda umumiy muvozanat
modeli hisoblanadi va mamlakat ichida tovarga bulgan talab va tovar taklifini shu
tovarga bulgan xorijiy talab va taklifni o’zaro boglaydi. Bu model turli mikdordagi
tovarlarni eksport kilishga xoxish uygonishi uchun
mamlakat kancha mikdorda
boshka bir tovarlarni import kilishi kerakligini ifodalovchi o’zaro talab
tushunchasiga asoslangan. Ushbu model xalqaro savdoning barcha asosiy
parametrlarini va u bilan bog’liq bulgan milliy iqtisodiyotning parametrlarini
o’rganish imkonini beradi.
Xalqaro savdoda ishtirok etuvchi xar kanday
mamlakat uchun eksport va
import narxlarining xar kanday uzgarishi real daromadning uzgarishini anglatadi.
Tovar narxi oshganda, bu tovar eksport kilinayotgan bulsa, mamlakatning real
daromadi oshadi, agar bu tovar import kilinayotgan bulsa, aksincha, real daromad
kamayadi.
Ma’lum bir tovarning eksport va import narxlarining nisbati yoki eksport va
import narxlari indekslari nisbati orkali aniqlanuvchi mamlakat eksport va import
narxlarining nisbati savdo sharti deb ataladi. Uning o’sishi
natijasida mamlakat
farovonligi ortadi, pasayishi natijasida esa farovonlik tushadi. Taklifning ortishi
(iqtisodiy o’sish) va talabning ortishi (daromadning kayta taqsimlanishi) savdo
shartiga ta’sir ko’rsatishi mumkin.
XX asrda rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar o’rtasidagi eksport-
import operatsiyalarning sifatiy xususiyatlarini e’tiborga
oluvchi yangi
tamoyillar paydo bo’ldi; keyingi yillarda bir kator amerikalik iqtisodchilar
tomonidan tovar ayirboshlashning turli omillarini hisobga oluvchi «tovar xayotiy
tsikli», «xalqaro rakobat» va boshka modellar ishlab chiqildi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
