O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon qishloq xo‘jaligi va agrotexnologiyalar instituti

Chilonjiyda (Унаби обыкновенный) - Zizyphus jujuba Mill.
Chilonjiyda jumrutdoshlar - Rhamnaceae oilasiga mansub bo’lib, bo’yi 2-5 m bo’ladigan tikanli daraxt. Barglari cho’ziq tu­xumsimon, tishsimon qirrali bo’lib, qisqa bandi yordamida poya va shoxlarida ketma-ket o’mashgan. Mayda, sariq rangli, ko’rimsiz gullari barg qo’ltig’idan o’sib chiqqan yarim soyabonga joylashgan. Mevasi to’q sariq-qizil rangli, dumaloq yoki bir oz cho’ziq, nordon- shirin mazali danakli meva. Chilonjiyda iyun-iyul oylarida gullaydi, mevasi avgust-sentabrda pishadi.


Chilonjiyda (Унаби обыкновенный) - Zizyphus jujuba Mill.
Chilonjiyda yovvoyi holda Xitoy, Markaziy Osiyo va Kavkaz tog’larida, ularning o’rta qismidagi quruq qiyaliklarda o’sadi.
O’zbekistonda chilonjiyda yovvoyi holda To’polang daryosi havzasida uchraydi. Xalq tabobatida chilonjiydaning bargi va mevasi ishlatiladi. Bargini o’simlik gullaganda va mevasi pishishidan oldin yig’iladi va soya yerda quritiladi. Mevasi yaxshi yetilib pishgan- dan keyin yig’ib olinadi va ochiq havoda - quyoshda quritiladi. Chilonjiyda bargi tarkibida 0,36% saponinlar, 3,7% flavonoidlar (rutin, giperozid, kversimeritrin), 6,6% qandlar, 292,5 mg% C vitamini, smolalar, 9,46% oshlovchi moddalar, mevasida - 30% gacha qandlar, 25% gacha organik kislotalar, 3,5% flavonoidlar (rutin va boshqa), C vitamini, oshlovchi moddalar bor.
Chilonjiyda mevasi qadimdan Xitoy, Kavkaz va Markaziy Osiyo xalq tabobatida turli kasalliklami davolashda qofllanilgan. Abu Ali ibn Sino ham chilonjiydani ko’krak og’rig’i, o’pka, bo’yrak va siydik pufagi kasalliklarini davolash uchun ishlatgan. Chilonjiyda mevasidan tayyorlangan damlama xalq tabobatida ko’krak og’rig’i va yo’talda yumshatuvchi, yo’tal qoldiruvchi dori sifatida, kamqonlik, astma, chechak, ich ketishi, isitma, ichak, o’pka, jigar, buyrak va qovuq kasalliklarini davolash uchun hamda og’riq qoldiruvchi, qon bosimini pasaytiruvchi va siydik haydovchi vosita sifatida qo’llaniladi.
Keyingi yillardagi ilmiy izlanishlar chilonjiyda bargi va meva- sining gipotenziv (qon bosimini pasaytiruvchi) va siydik haydovchi ta’sirga ega ekanligi ilmiy tibbiyotda keng ishlatishga tavsiya etilgan.


Sharq jiydasi (Лox восточный) - Elaeagnus orientalis L.
Jiyda jiydadoshlar-Elaeagnaseae oilasiga mansub bo’lib, bo’yi 3-7 m ga yetadigan daraxt. Daraxt tanasi qizil-qo’ng’ir po’stloq bilan qoplangan. Yosh novdalari va bargi kumush-oq rangli, qalin va qattiq tangachalar bilan qoplangan. Barglari nishtarsimon yoki ellipsimon, o’tkir uchli bo’lib, poya va shoxlarida bandi bilan ketma-ket o’mashgan. Xushbo’y, sariq rangli, to’rt bo’lakli gullari 1-3 tadan barg qo’ltig’iga joylashgan, Mevasi - sariq rangli, cho’ziq-dumaloq, danakli meva.
Jiyda mevasi may oyida gullaydi, mevasi sentabr-oktabrda pishadi. Jiyda Markaziy Osiyo, MDH Yevropa qismining janubiy hudud­larida, Kavkaz va Qozog’iston, G’arbiy Sibirdagi to’qayzorlarda o’sadi. Sharq jiydasining xalq seleksiyasi navlari “non jiyda” nomi bilan keng miqyosda aholi tomonidan mevali daraxt sifatida o’stiriladi.
Xalq tabobatida jiydaning mevasi ishlatiladi. Mevasi to’liq pi­shib yetilgan vaqtida qoqib olinadi va ochiq havoda soyada quriti­ladi. Jiyda mevasi tarkibida 40-67,8% qandlar (jumladan 16,12-44,6% fruktoza, 18- 32,79% glyukoza), 36% gacha tanidlar, 0,44-2,46% organik kislotalar, 100 mg% gacha C vitamini, mineral tuzlar, bargida 251,6 - 350,0 mg% C vitamini, gulida 0,2- 0,3% efir moyi, po’stlog’ida alkaloidlar (tetragidrogarmol, N-metil tetragidrogarmol) bor.