O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon qishloq xo‘jaligi va agrotexnologiyalar instituti

MUSTAQIL TA’LIM MASHG’ULOTLARI
	GLOSSARIY
	ILOVALAR
	ADABIYOTLAR RO‘YXATI

I. 1. NAZARIY MASHG’ULOT MATERIALLARI
1-MAVZU: KIRISH. FAN XAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA. FANNING MAQSADI VA VAZIFALARI.
Reja

1. 
   Kirish. Fan xaqida umumiy tushuncha.
   
2. 
   “Tabiiy dorivor o’simliklar” fanining maqsadi va vazifalari.
   
3. 
   Inson xayotining o’simliklar olami bilan uzviy bog’liqligi va uning axamiyati.
   

Tayanch iboralar: Dorivor o’simliklar, biologik faol moddalar, farmakognoziya, sintetik kimyo, profilaktika, xomashyo, flora, shifobaxsh

O’zbekiston o’rmonlari turli-tuman dorivor daraxt-buta va o’t o’simliklariga boyligi bilan ajralib turadi. Insoniyat hayoti o’simliklar olami bilan uzviy bog’langan, chunki ular insonni to’ydirgan, kiyintirgan, davolagan, qurilish, dorivor va texnik xomashyo manbai bo’lib xizmat qilgan.

Dorivor o’simliklar insoniyatga juda qadim zamonlardayoq ma’lum bo’lgan. O’simliklardan nafaqat oziq-ovqat, balkim biologik faol moddalar manbai sifatida keng foydalanganlar. Dorivor o’simliklardan shumer sivilizatsiyasida 5000 yil avval davolash maqsadlarida qo’llanganligi haqidagi ma’lumotlar mavjud. Dorivor o’simliklar uzoq tarixiy davrlar mobaynida dorivor vositalaming yagona manbai bo’lib xizmat qilgan.
O’rta asrlardan bizga shifobaxsh o’simliklarni ta’rifi va ularni inson salomatligini yaxshilashda qo’llanilishiga doir ko’pgina ilmiy asarlar yetib kelgan. Dunyo tibbiyot fani rivojiga ulkan hissa qo’shgan yurtdoshimiz Abu Ali ibn Sino (980-1037) tibbiyot masalalariga 20 dan ortiq ilmiy asarlar bag’ishlagan. Olim 20 yillar davomidagi o’tkazgan tibbiyot amaliyotida to’plagan tajribalari asosida 5 jildlik “Al-qonun” (“Tib qonunlari”) asarini yaratgan, bu asar asrlar mobaynida nafaqat arablar, balki Yevropa shifokorlari uchun ham dasturul amal bo’lib xizmat qilgan. Kitobda 500 dan oshiq dorivor o’simliklar hamda ulardan tayyorlangan 40 dan oshiq dorivor vositalar haqida ma’lumotlar keltirilgan. Olimning bu mashhur asari ko’pgina Yevropa xalqlari tillariga o’girilgan va chop etilgan, lotin tilining o’zida 16 marta qayta-qayta chop etilgan bo’lib, hozirgi davrda ham bu kitob o’z ahamiyatini yo’qotmagan.
O’z zamonasining yetuk ensiklopedist olimi Abu Rayhon Bemniyning (973-1048) astronomiya, matematika, fizika, mineralogiya, geodeziya, geografiya hamda tabiiy fanlar taraqqiyotiga qo’shgan hissasi nihoyatda ulkandir. Beruniy yaratgan ilmiy asarlarining orasida eng muhimi va hajm jihatdan kattasi “Kitob as-saydana fit-tibb” (Tibbiyotda farmakognoziya) kitobi hisoblanadi.
Bu asarda o’sha davrlarda sharq tabobatida qo’llanilgan 674 ta dorivor o’simliklar va 90 ta dorivor о’simlik mahsulotlari haqida ma’lumotlar mavjud. “Saydana”da tilga olingan dorivor о ‘simliklami nomi 750 taga уetadi.
Sharq tabobatining yetuk namoyondalari, o’z davrining mashhur shifokorlari buxorolik Abu Ali Ibn Sino, xorazmlik Abu Abdullob Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy, Abu Bakr Muhammad ibn Zakariya ar-Roziy, Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy, Arabmuhammadxon o’g’li Abdulg’ozixon, Ismoil al-Jurjoniylar va boshqalami butun dunyo taniydi. Ular o’zlarining tabobat faoliyatlarida dorivor o’simliklardan turli kasalliklami davolashda muvaffaqiyatli foydalanganlar va bu haqida yozma ma’lumotlar ko’rinishida boy meros qoldirganlar.
Uzoq vaqtlar davomida butun dunyo xalqlarining asosiy dorivor vositalari shifobaxsh o’simliklar xomashyosi asosida tayyorlanib kelingan. Shifobaxsh o’simliklar zaharli emas, yoki kam zaharli, eng asosiysi asorat qoldirmaydi, ular tarkibida biologik faol moddalar ko’p va inson organizmiga uzoq vaqt davolovchi ta’sirini o’tkazib turadi.
XX asrda sintetik kimyo jadal rivojlandi, sintez yo’li bilan juda ko’plab yangi, tez hamda kuchli ta’sir etuvchi dorivor moddalar yaratildi, lekin ulami muntazam ravishda iste’mol qilish inson organizmi strukturasi va hayotiy funksiyalarini buzilishiga olib kelishi ma’lum bo’ldi. Sintez yo’li bilan yaratilgan dorilaming 25%i dorivor o’simliklar moddalari bilan bog’liqdir.
V. Dushenkov, I. Raskin ma’lumotlariga qaraganda 200000 - ga yaqin turli oddiy molekulyar moddalar faqat o’simliklardan ajra­tib olingandir. Shuning uchun ham keyingi o’n yilliklarda shifo­baxsh o’simliklarga qiziqish yana ortmoqda, chunki ular xom ashyosi asosida tayyorlangan dorivor vositalar - vitaminlar, biologik faol birikmalar va mineral moddalar inson organizmiga juda sama­rali ta’sir etadi. 1981-yildan tibbiyot amaliyotiga tatbiq etilgan 847 ta oddiy molekulyar dorivor preparatlaming 43 tasi tabiiy birikma­lar, 232 tasi tabiiy birikmalaming hosilalari hisoblanadi. Qolgan 572 yangi dorivor preparatlaming 262 tasi tabiiy birikmalar bilan bogliqligi mavjud.
Мa’lumki, dunyo miqyosida farmatsevtika korxonalarida ishlab chiqarilayotgan dori vositalarining taxminan 50% i dorivor o’simliklar xomashyosidan tayyorlanmoqda. Ayniqsa yurak-qon tomir kasalliklarini davolashda va profilaktikasi uchun foydalaniladigan dorivor preparatlarning 77%, jigar va oshqozon-ichak kasalliklarini profilaktikasi va davolashda foydalaniladigan dorivor preparatlarning 74%, balg’am ko’chiruvchi dorilaming 73%, qon to’xtatuvcbi dorilaming 60% dorivor o’simliklar xomashyosi aso­sida ishlab chiqarilmoqda.
Hozirgi paytda oziq-ovqat va qishloq xo’jaligi bo’yicha xalqaro tashkilotning (FAO) ma’lumotlariga qaraganda butun dunyoda 50000 dan oshiq dorivor o’simliklar tibbiyotda davolash maqsadlarida foydalaniladi. Davolash maqsadlarida mahalliy flora vakillaridan foydalanish janubiy-sharqiy Osiyo mamlakatlarida yuqori, Hindistonda bu ko’rsatkich 20%ni, Xitoyda 19%ni tashkil etadi. Yaponiya, Germaniya va boshqa Yevropa davlatlari farmakopeyalarida dorivor o’simliklar xomashyosi asosida ishlab chiqarilgan preparatlar keng o’rinni egallaydilar.
O’zbekiston hududida tabiiy holda 4500 turga yaqin yuksak o’simliklar tarqalgan, ularning 1200 ga yaqin turlari dorivorlik xususiyatlariga ega. Hozirgi paytda Respublikamizda 112 turdagi do­rivor o’simliklar rasmiy tibbiyotda foydalanishga raxsat berilgan bo’lib, ularning 80%ni tabiiy holda o’suvchi o’simliklar tashkil etadi.
Respublikamizning shifobaxsh o’simliklar dunyosi, ayniqsa ularning daraxt va butasimon turlari xilma-xil va boy genofondga ega. Ulami ilmiy o’rganishda mashhur akademik A.P. Orexovning shogirdlari akademiklar O.S. Sodiqov va S.Yu. Yunusovlar katta muvaffaqiyatlarga erishdilar. O’zbekiston Respublikasining do­rivor o’simliklarini o’rganish, zaxirasini aniqlash, o’stirish, in­troduksiya qilish, xomashyosini tayyorlash, biokimyoviy tarkibini o’rganishda Q.Z. Zokirov, X.A. Abduazimov, P.X. Yo’ldoshev, N.K. Abubakirov, A.YA. Butkov, I.K. Kornilov, K.X. Xojimatov, Malsev, I.I. Granitov, A.G Kurmukov, I.V. Belolipov, R.L. Xazanovich, M.B. Sultonov, F.S. Sadriddinov, P.K. Zokirov, S.S.Sahobiddinov, X.X.Xolmatov, Yu.M.Murdaxayev, B.Yo.To’xtayev va boshqalaming xizmatlari salmoqlidir.
Ular tomonidan o’tkazilgan keng qirrali tadqiqotlar dorivor o’simliklami oziq-ovqat va farmatsevtika sanoatida foydalanish imikoniyatlarini aniqlash, istiqbolli turlami va ularning qimmatli xo’jalik belgilariga ega servitamin shakllarini madaniylashtirish, ko’paytirish va sanoat plantatsiyalarida o’stirish, xomashyosini tayyorlash usullarini ishlab chiqish imkoniyatlarini yaratdi. Dorivor o’simliklami har tomonlama tadqiq etish Toshkent farmatsevtika instituti, O’zR FA bioorganik kimyo instituti, о’simlik moddalari kimyosi instituti, o’simlik va hayvonlar genofondi institutiarida o’tkazilmoqda.
Farmatsevtika sanoati va aholini dorivor o’simlik xomashyosiga bo’lgan talabini qondirish va o’simlik xomashyosi asosida zamonaviy dori-darmonlar ishlab chiqarishni kengaytirish maqsa­dida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 2013-yil 5-avgustdagi 222-sonli majlisi bayonining 3-bandida ko’rsatilgan - “Dorivor o’simlik--shunoslik va yangi dori vositalarini ishlab chiqa­rish korxonalarini tashkillashtirish uchun dorivor o’simliklarni sanoat miqyosida plantatsiyalarini yaratish” va 2015-yil 20-yanvardagi № 5-sonli “2015-2017 yillarda o’rmon xo’jaliklari tizimini rivojlantirish, dorivor va ozuqabop o’simliklar xomashyosini yetish­tirish, tayyorlash va qayta ishlashni yanada kengaytirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi majlis bayonnomasining 1.12 bandi ijrosini ta’minlash bo’yicha chora-tadbirlar ishlab chiqilgan.
Xalq sog’lig’ini saqlash, kasalliklami oldini olish, yosh avlodni sog’lom qilib tarbiyalab shakllantirishda shifobaxsh o’simliklar va ulardan tayyorlanadigan dorivor preparatlaming roli beqiyosdir. Keyingi yillarda ko’pchilik mamlakatlarda, shu jumladan, O’zbekiston Respublikasida ham farmatsevtika sanoatini jadallik bilan rivojlanishi kuzatilmoqda, shu sababli ham farmatsevtika korxonalaming dorivor o’simliklar xomashyosiga bo’lgan talabni kes­kin ortishiga sabab bormoqda.
Shuni ta’kidlash lozimki, tabiiy holda o’suvchi dorivor o’simliklar zaxiralarining chegaralanganligi tufayli kelgusida fannatsevtika sanoati korxonalaming dorivor o’simliklar xomashyosiga bo’lgan tobora o’sib borayotgan talabini, asosan, dorivor o’simliklar ye­tishtirish orqaligina qondirish mumkin. Dorivor o’simliklar ye­tishtirish sohasi o’rmon xo’jaligining asosiy yo’nalishlaridan biri bo’lib, farmatsevtika sanoati va aholini sifatli, ekologik toza dorivor o’simliklarni xomashyosi bilan ta’minlashda ushbu sohanining roli kattadir.
Hozirgi vaqtda mamlakatimizda dorivor o’simliklar о’stirish bi­lan shug’ullanuvchi 8 ta ixtisoslashgan xo’jaliklar tashkil qilingan. Bundan tashqari ko’plab o’rmon xo’jaligi tizimida, fermerva boshqa mulkchilik shaklidagi xo’jaliklarda ham dorivor o’simliklarni etishtirish va ulami xomashyosini birlamchi qayta ishlash yo’lga qo’yilgan. Bu sohada “Shifobaxsh” ishlab chiqarish birlashmasi katta ishlami amalga oshirmoqda. Biroq mamlakatimizda dorivor o’simliklar xomashyosiga bo’lgan talabning keskin ortib borishiga qaramasdan ko’pgina qimmatbaho xomashyo bemvchi dorivor o’simliklarni о’stirish texnologiyalari shu vaqtgacha mukammal ishlab chiqilgan emas. Shu o’rinda alohida ta’kidlash lozimki, hech bir soha boshqa fanlaming yutuqlariga tayanmasdan turib, o’zlari mustaqil ravishda rivojlana olmaydi.
O’z navbatida dorivor o’simliklarni о’stirish ham o’simlikshunoslik, botanika, dendrologiya, farmakognoziya, agrokimyo, tuproqshunoslik, o’simliklar fiziologiyasi, o’simliklar biokimyosi, o’simliklar biotexnologiyasi, kimyo, fizika va boshqa fanlaming yu­tuqlariga tayangan holdagina o’z oldiga qo’ygan maqsadlarga erisha oladi.
Dorivor о’simliklaming organizmga ta’siri ularning tarkibidagi birikmalarning miqdoriga bog’liq. Bu birikmalar o’simlikning har xil qismlarida turli miqdorda to’planadi. Dori tayyorlashgao’simlik­ning kerakli qismlari turli muddatlarda yig’iladi. Masalan, po’stloq, kurtak erta bahorda, barg o’simlik gullashi oldidan yoki gullaganda, gullari to’la ochilganda, meva va urug’lari pishganda, yer osti or­ganlari (ildizi, ildizpoyasi va piyozi) erta bahorda yoki kech kuzda olinadi.
Dorivor о’simliklaming ta’sir etuvchi moddasi - alkoloidlar, turli glikozidlar, antroglikozidlar, yurakka ta’sir etuvchi glikozidlar, saponinlar, flavonoidlar, kumarinlar, oshlovchi moddalar, efir moylari, vitaminlar, smolalar va boshqa birikmalar bo’lishi mum­kin. Ko’p o’simliklardan mikroorganizm va viruslarni yo’qotadigan antibiotiklar va fitonsidlarga boy preparatlar tayyorlanadi. Ilmiy tabobatda ishlatiladigan dorivor o’simliklaming aksariyati asrlar davomida xalq ishlatib kelgan o’simliklardan olingan.
O’zbekistonda dorivor o’simliklardan ko’proq anor, achchiqmi- ya, bodom, dorivor gulxayri, yong’oq, jag’-jag’, zubturum, isiriq, itsigek, omonqora, pista daraxti, sachratqi, choyo’t, shildirbosh, shirinmiya, shuvoq, yantoq, qizilcha, qoqio’t, zirk, na’matak va boshqalardan ko’proq foydalanilgan. Achchiqmiyadan - paxikamin, isiriqdan — garmin, itsigekdan - anabazin, omonqoradan - galanta­min, shildirboshdan - sferofizin alkoloidlari olinadi. Anor po’stidan gijja haydovchi pelterin tanat va ekstrakt tayyorlanadi.
Dorivor gulxayri preparatlari balg’am ko’chiruvchi va yumshatuv­chi, jag’-jag’ va lagoxilus dorilari qon ketishni to’xtatuvchi, pista bujg’uni va choyo’tdan tayyorlangan dorilar me’da-ichak kasallikla­rini davolovchi sifatida ishlatiladi. Dorivor o’simliklar ta’sir etuvchi moddalari tarkibiga qarab - alkaloidli, glikozidli, efir moyli, vita­minli o’simliklarga ajratiladi. Farmakologik ko’rsatkichlariga qa­rab - tinchlantiruvchi, og’riq qoldiruvchi, uxlatuvchi, yurak-tomir tizimiga ta’sir qiluvchi, markaziy nerv tizimini qo’zg’atuvchi, qon bosimini pasaytiruvchi va boshqa dorivor o’simliklar guruhlariga ajratiladi.
Respublikamizda yil sayin dorivor o’simliklar mahsulotiga ehtiyoj o’sib borishi natijasida ulaming xomashyosini tayyorlash miqdori ham ko’paymoqda. Bu esa o’z navbatida qator dorivor o’simliklaming zahiralari ko’p o’sadigan joylarida kamayib ketishiga, natijada ulaming xomashyosini tayyorlanishini keskin chegaralanishi yoki butunlay to’xtatilishiga olib kelmoqda. Dorivor o’simliklar zahiralaridan oqilona foydalanishning yagona yoki - ularni madaniylashtirish va sanoat plantatsiyalarida yetishtirishni yo’lga qo’yishdir.