O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon qishloq xo‘jaligi va agrotexnologiyalar instituti

Tibbiyotda qo’llanilishi va kimyoviy tarkibi. Dorivor momoqaymoqning ildizidan olinadigan galen preparatlari yoki yangi ildizi ishtaxa ochuvchi, xazm bo’lishni yaxshilaydigan, oshqozon va o’n ikki barmoqli ichakni faollashtiradigan, o’t ishlab chiqaradigan vosita sifatida qo’llaniladi. Bundan tashqari uning ildizi boshqa preparatlar bilan birgalikda xolestistitda, anastid gastritda, surunkali qabziyatlarda keng ishlatiladi.
Dorivor momoqaymoq ishtaha ochuvchi, o’t xaydovchi va siydik xaydovchi yig’malar tarkibiga kiradi.
Dorivor momoqaymoq ildizidan triterpen birikmalari, sitosterin, sigmasterin, inulin (24%), xolin, nikotin kislotasi, smola, kauchuk (3%) va yog’lar olingan.


Keng arealli o’simliklar – bu xil arealni hosil qiluvchi turlar bir necha materikni va ular oralig’idagi bir necha mintaqalarni ishg’ol qiladi. Bunday keng arealli daraxt turlariga oddiy qarag’ay, tog’ terak, qayin kabilarni misol qilish mumkin.


Oq qayin turkumining tabiiy sharoitlari
Turkumning kupchilik turlari asosan Evropa va Krim-Kavkaz va Sibirgacha (Sibirda kam uchraydi) mintakalarida tarkalgan. Evropada tekislik erlarida bular ichida asosan ok kayinning 2 ta turlari, ya’ni, (B.pendula) va B.pubescens judo keng 800-2600m dengiz sadxidan balandlikda tarkalgan. Kavkazda bu turlar (endem sanalib) togli zonalarda dengiz sadxidan 1500-2200m balandlikla tarkalgan. Tuprok sharoitiga talabchan emas, turli xil tuprok sharoitlarida usa oladi. Usimlik balandligi 20-30m, deamarti esa 70-80sm.ni tashkil etib, 100-150 yil yashaydi.
Oddiy ok kayinning (B.pendula) vatani Evropa mamlakatlari deb xisoblanadi. Ammo bu usimlikning areali Urta Osiyo toglarida xam judo keng tarkalgan.
Oq qayin turkum turlarining Urta Osiyodagi tabiiy sharoitlari
Urta Osiyoda turkum turlarining asosan 2ta B.tianschanicavaB.pendula turi dengiz sadxidan 800-3000m balandlikda uchraydi. Tuprok sharoitiga talabchan emas, turli-xil nam tuprok sharoitlarida usadi. Usimlik balandligi 20-30m, deamarti esa 70-80sm. ni tashkil etdi. Yashash sharoitiga karab tabiiy xolda 100-150 yil yashaydi.
B.pendulaRoth. – oddiy ok kayin, bereza borodavchataya, plakuchaya, obыchnaya, evropeyskaya.Urta Osiyoda-Kozogiston, Kirgiziston, Uzbekistonda (Tarbagatay, Jungar Olatogida, Garbiy Tyan-Shon, Oksu-Jabagli, Ok-bulok-Chotkol togi soyliklarda) dengiz sadxidan 2000m balandlikgacha tarkalgan. Maxalliy xalk bu turlarni tashki kurinishi bilan farklab, maxalliy tilda (kizil kayin) va (ok kayin) nomi bilan yuritiladi.
B.tianschanica- Tyash-Shon ok kayini. Urta Osiyoda- Garbiy Tyan-Shon va Pomiro-Oloy toglarida dengiz sadxidan 1500-3000m balandlikgacha tarkalgan. Yorugsevar, soyaga chidamsiz. Yakka xolda yongok va terak oralarida va butalardan borbaris bilan birgalikda usadi. Maxalliy xalk bu turlarni tashki kurinishiga karab, maxalliy tilda (ok kayin) deb nomlaydi.
Uzbekiston sharoitlariga ok kayin turlari turli mintakalardan introdukstiya kilingan va tabiiy sharoitda uziga xos ekologik sharoitlarda usadi. Kup xollarda ular toksonomik belgilari bilan aniklanadi. Ular turlariga karab keng va kiska ekologik arealga (diopozonga) ega buladi. Masalan, Oddiy ok kayinning tarkalish areali (800-2000m dengiz sadxidan balandlikda) keng bulib, ya’ni Evropa, Krim-Kavkaz, Urta Osiyo va Uzbekistongacha davom etgan bulsa, Sapojnikov ok kayinining tarkalish areali (2000-3000m dengiz sadxidan balandlikda) fakat Urta Osiyoda Kozogistonning toglari bilan chegaralanadi.
F.N.Rusanov [38] usimlik turlaridagi bu xolni tarixiy rivojlanish jarayoni natijasidan kelib chikkanligini ta’kidlab, shu kursatkichlariga karab introdukstiya uchun istikbolli yoki istikbolsiz ekanligini aniklash mumkinligini aytadilar. Shuningdek, muallif areali keng tarkalgan va tekislik erlarda usadigan B.pendula va B.pubescens ni Uzbekiston shariti uchun ancha istiklobbi ekanligini takidlaydilar.