Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti

Kengayuvchi olam konsepsiyasi
. Kosmologiya muammosining taklif 
qilingan yechimlariga nisbatan munosabat bir xil emas. Ayrim olimlar 
cheksiz kengayuvchi Olam gipotezasini qabul qilganlar va «Katta portlash» 
konsepsiyasiga koʻra, taxminan 17–20 milliard yil oldin olam juda kichkina 
hajmda oʻta zich singulyar holatda boʻlgan, deb hisoblaydilar. Yuz bergan 
«katta portlash» olamning kengayish jarayonini boshlab bergan. Bu 
kengayish jarayonida moddaning zichligi oʻzgargan, maydonning egriligi 
toʻgʻrilanib borgan. Ayrim olimlar fikriga koʻra, kengayish oʻrnini yana 
torayish egallaydi va butun jarayon takrorlanadi. Shu asosda harakatlanuvchi 
Olam gipotezasi ilgari surilgan boʻlib, unga koʻra taxminan har 100 milliard 

---

180 
yilda yangi sikl «katta portlash»dan boshlanadi. Aqlga sigʻmaydigan 
gipotezalarning birida «dastlabki portlash» natijasida gravitatsion maydonda 
singulyar holatdan faqat bizning metagalaktikamiz emas, balki koʻplab 
metagalaktikalar vujudga kelgani, ularning har biri barcha fizik 
koʻrsatkichlarning turli ifodalariga, chunonchi, alohida topologiyali 
(oʻlchovlar miqdori har xil boʻlgan mahalliy ochiq yoki mahalliy yopiq) 
makoni va oʻz kosmologik vaqtiga ega boʻlishi mumkinligi taxmin qilinadi.
Hozirgi «koʻp sonli dunyolar» konsepsiyalarida olamning ajabtovur 
manzarasi chiziladi. Bu fundamental falsafani moddiy dunyoning makon va 
vaqtdagi cheksiz ligini metrik cheksizlik ma‘nosida emas, balki 
materiya‘ning makon va vaqt strukturalarining benihoya rang-barangligi 
sifatida tushunish lozim, degan asosiy qoidasi bilan hamohangdir.
Olam kengayishda davom etadimi yoki torayish jarayoni boshlanadimi, 
degan savol javobsiz qolmoqda. Ammo «qizil siljish» hodisasi hozirgi vaqtda 
nurlanish manbai uzoqlashib borayotganini, ya‘ni galaktikalar taxminan 
oʻzigacha 
boʻlgan 
masofaga 
proporsional 
tezlikda 
har 
yoqqa 
«tarqalayotgani»ni tasdiqlovchi umumiy e‘tirof etilgan fakt hisoblanadi. 
1912-yilda 
V.M.Slayfer 
galaktikadan 
tashqa‘ridagi 
tumanliklar 
nurlanishlarining spektr chiziqlari spektrning qizil uchi tomonga siljiyotgani 
–
 «qizil siljish»ni aniqladi.
1929-yilda Edvin Xabbl tumanlik kuzatuvchidan 
qancha uzoqda boʻlsa, «qizil siljish» kattaligi ham, uning tumanlikdan 
uzoqlashish tezligi ham shuncha katta boʻladi, degan qonunni va katta 
masofalarda galaktikalarning tezligi ulkan ifodalarga etishini aniqladi.
Shunga qaramay, olamning kengayishi bilan bir qatorda, uning 
torayishini yoki makonda cheklangan, lekin vaqtda Cheksiz olam navbatma-
navbat dam kengayuvchi, dam torayuvchi harakatlanuvchi olam modelini 
ham taxmin qilish uchun nazariy imkoniyat mavjud.