Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti

P.Anoxin nazariyasi. 
Borliqni oldinroq aks ettirish gʻoyasi P.Anoxin 
tomonidan ishlab chiqilgan.U materiya‘ning makon va vaqt doirasidagi 
harakatining asosiy shakllari noorganik tabiatda tirik organizmlar paydo 
boʻlishidan ancha oldin mavjud boʻlganiga e‘tibor qaratdi
. «Jonli materiya» 
dunyoning tayyor makon-vaqt strukturasiga «singib ketgan» va muqarrar 
tarzda uning xossalarini oʻzida mujassamlashtirgan. Mavjud shart-sharoitga 
moslashish zarurati 
tugʻilgan. Moslashish jarayonida tashqi 
vaqt 
koʻrsatkichlari, aniqrogʻi, ketma-ketliklar katta rol oʻynagan.
Bu ketma-ketliklarni P.Anoxin ikki guruhga ajratdi:
1. Ketma-ketliklarning takrorlanuvchi, tiklanuvchi, ritmlilik va sikllilik 
(kun – tun; bahor – yoz – kuz – qish) bilan tavsiflanuvchi muhim, doimiy va 
barqaror qatorlari. 

---

184 
2. Mazkur organizmning hayotida keyinchalik takrorlanmaydigan 
ahamiyatsiz va tasodifiy ketma-ketliklar qatori (masalan, dovul, zilzila va 
h.k.), ahamiyatsiz va tasodifiy ketma-ketliklargina mavjud boʻlganida, hayot 
rivojlana olmas, tirik organizm barqaror va mustahkam strukturaga ega 
boʻlmas edi. Chunki bunday struktura tashqi dunyoning organizmga ritmli va 
siklli ta‘sirlari in‘ikosining natijasi sifatidagina paydo boʻlishi mumkin. 
Tabiiy ritmlarga boʻysunuvchi oʻzaro ta‘sirlar organizmga minglab va 
millionlab yillar davomida ta‘sir koʻrsatadi. Ular organizmlarning tuzilishida 
qayd etiladi. Natijada organizm oldinroq aks ettirish qobiliyatiga ega boʻladi.
Masalan, kuz keldi, barglar toʻkiladi, fiziologik jarayonlar sekinlashadi, 
daraxtlar qishni qarshi olishga tayyorlanib suvsizlanadi, lekin hali sovuq 
tushgani yoʻq. Bu oldinroq aks ettirishga misol. Vaqtda organizmning 
(subyektning) oʻzgarishi unga tashqi holatlar (obyekt) ta‘sir koʻrsatishidan 
oldinroq yuz bergan
. Oldinroq aks ettirish – noorganik dunyo va atrof-
muhitning takrorlanuvchi ta‘sirlariga tirik organizmning reaksiyasi. 
Bu 
ketma-ketlik va takroriylik muhim xossalar hisoblanuvchi noorganik 
dunyoning makon-vaqt strukturasiga jonli materiya moslashuvining asosiy 
shaklidir.
Oldinroq 
aks 
ettirish 
jonli 
sistemalar 
dunyoda 
chidamli, 
moslashuvchan, oʻzgarishlarga toʻla boʻlishiga imkoniyat yaratadi. Insonda 
oldinroq aks ettirish qobiliyati ilmiy bashorat va prognostika shaklini kasb 
etadi.
In‘ikos yo protsessual tomondan, yo natija nuqtayi nazaridan qaralishi 
mumkin. Tashqi real aks ettiriluvchi obyekt yoʻq boʻlganidan keyin 
in‘ikosning oʻzi, aks ettirish jarayonining natijasi sifatida, yoʻq boʻlmaydi, 
balki aks ettiruvchi obyektda iz koʻrinishida saqlanib qoladi. Shunday qilib, 
tashqi ta‘sir aks ettiruvchining tarkibidan oʻrin oladi. S.L.Rubinshteyn 
materiya aks ettirish qobiliyatining ayni shu xususiyatini nazarda tutib, har bir 
hodisa ma‘lum ma‘noda «Olam koʻzgusi va aks sadosidir», degan. 
Axborotning atributiv konsepsiyasi shu asosda tuziladi.