O‘zbеkistоn rеspublikasi оliy va o‘rta maхsus ta’lim vazirligi urganch davlat univеrsitеti

Ekzotoksinlarning xossalari. Ekzotoksinlar xususiyligi bilan ajralib turadi. Buning ma’nosi shuki, ekzotoksinlarning organizmga ta’siri muayyan organ va to’qimalarning ko’proq zararlanishida ko’rinadi. Masalan, qoqshol ekzotoksini nerv sistemasiga zarar etkazadi, natijada bemorning muskullari tortishadi (spazm); difteriya ekzotoksini yurak-tomirlar sistemasiga, buyrak usti bezlariga zarar etkazadi va hokazo.
Ekzotoksinlar birmuncha kam chidamliligi bilan ta’riflanadi; isitish, yorug’lik va turli kimyoviy moddalar ta’sirida oson parchalanadi. Ekzotoksinlarning yana bir xossasi shuki, ular g’oyat kichik dozada ta’sir etadi. Mikroblarning ekzotoksinlari eng kuchli zaharlardan biridir. Masalan 0,00001 ml qoqshol zahari oq sichqonni o’ldiradi; botulizm mikrobining toksini yanada kichik dozada ta’sir etadi.
Hayvon organizmiga kiritilgan ekzotoksinlar darhol ta’sir ko’rsatmay, muayyan inkubasion davr-bir necha soat, bir sutkaga .qadar va undan ortiq vaqtdan keyin ta’sir etadi. Ekzotoksinlarning turli kimyoviy zaharlardan muhim farqi ham shu.
Ekzotoksinlarning antigenligi, ya’ni organizmga yuborilgan taqdirda unda shu zaharning ta’sirini neytrallaydigan antitoksin ishlanishiga sabab bo’la olishi ekzotoksinlarning g’oyat muhim xossasidir.
Toksinga formalin va issiqlikni ta’sir ettirib, bezarar preparat-anatoksin tayyorlanadi, u antigenlik xossasini saqlaydi, ammo zaharli xususiyatlarini yo’qotgan bo’ladi. Bu preparat immunizasiya uchun zo’r muvaffaqiyat bilan qo’llanilmoqda.
Endotoksinlar ekzotoksinlardan farq qilib, qat’iy xususiy bo’lmaydi va organizmga kiritilgan taqdirda bosh og’rig’i, darmonsizlik, halloslash va shu kabi umumiy zaharlanish belgilarini yuzaga chikaradi Endotoksinlar ekzotoksinlarga nisbatan chidamliroq, ba’zi endotoksinlar hatto kaynatishga ham chidaydi. Endotoksinlar kimyoviy tarkibi bilan ham ekzotoksinlardan farq qiladi, chunki ular oqsil moddalardan emas, balki polisaxaridlar va lipoproteidlardan tuzilgan. Endotoksinlarning organizm uchun zaharliligi ekzotoksinlarnikidan ancha kam. Hayvonlar endotoksinlar bilan immunlanganda mikroblarning zahariga emas, balki o’ziga qarshi antitelolar ishlanib chiqadi.