O‘zbеkistоn rеspublikasi оliy va o‘rta maхsus ta’lim vazirligi urganch davlat univеrsitеti

Ekzotoksinlar va endotoksinlar.
Mikroblarning zaharli moddalar ishlab chiqarish yoki o‘zlari emirilgandan so‘ng zaharli maxsulotlar ajratish qobiliyati toksigenlik deyiladi. Mikroblar ajratgan zaharli moddalar – toksinlar deyiladi. Endo va ekzotoksinlar farqlanadi. Ekzotoksinlar 3 ta sinfga bo‘linadi:
A sinf – tashqi muhitga ajraladigan ekzotoksinlar: xolerogen, gemolizin, gistotoksin, dermotoksin.
B sinf – qisman ajraladigan ekzotoksinlar: tetanospazmin, neyrotoksin.
G sinf – mikrob hujayrasi bilan bog‘langan: enterotoksin, “sichqon zahari”.
Ekzotoksinlar – oqsil tabiatli, juda oz miqdori ham zaharli, organotrop, yuqori antigen, immunogen xossalariga ega bo‘lgan termolabil toksinlar. Mikrob hujayrasidan tevarak-atrofdagi muhitga osongina diffuziyalanib chiqadigan zaharlarni ekzotoksinlar deyiladi.
To‘qimalarda mikrotsirkulyasiyani buzish, suyak ko‘migi hujayralarini jarohatlash, fagotsitozni to‘xtatish va boshqa xususiyatlarga ega bo‘lgan hujayra devorining lipopolisaxarid komponenti endotoksin deyiladi. Endotoksinlar mikrobning hujayra tanasiga mahkam bog’liq bo’lib, mikrob tanasi yemirilgandan keyingina yuzaga chiqadi. Hamma patogen mikroblarning endotoksinlari bor. Patogen mikroblardan faqat ba’zilari-difteriya tayoqchasi, qoqshol, gazli gangrena, botulizm tayoqchalari, stafilokokklar, streptokokklar va boshqa mikroblar ekzotoksin ishlab chiqaradi. Mikroblar organizmda, shuningdek laboratoriya sharoitida oziqli muhitlarda undirilganda toksin chiqaradi.
Ekzotoksin olish uchun mikroblar suyuq muhitlarda (bulyonda) 37°C da undiriladi. 5-12 kundan so’ng bunday bulonda etarli miqdorda ekzotoksin to’planadi. SHunday bulon filtrlansa, olingan suyuqlikda toksin bo’ladi. Toksin borligini uniig laboratoriya hayvonlariga ta’sir etishidan bilinadi. Toksin kuchini ta’riflash uchun ma’lum birlik bor, u Dlm (Dosis letalis minima) deb ataladi. Laboratoriya hayvonini ma’lum kunda o’ldiradigan minimal dozani toksin birligi deb qabul qilinadi. Masalan, difteriya zaharining toksin birligi (1 Dlm) 250 g vaznli dengiz cho’chqacini 4-kuni o’ldiradi.
Ekzotoksinlar kimyoviy tarkibi jihatidan oqsil moddalarga kiradi.