O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta mahsus ta'lim vazirligi cm. Mustafayev, O'. A. Ahmedov, M. S. Mustafayeva, M. T. Yulchiyeva

Назорат саволлари

1. 
   Қандай крахмал бирламчи ва уларнинг қайсилари иккиламчи крахмал деб юритилади?
   
2. 
   Оддий, ярим мураккаб ва мураккаб крахмаллар орасида қандай фарқ бор?
   
3. 
   Нима сабабдан крахмал қаватма–қават бўлиб жойлашган?
   
4. 
   Оддий ва мураккаб крахмал доначалари қандай шакилланади?
   

Машғулот 8
Хужайра таркибидаги Заҳира оқсилни ўрганиш
Умумий маълумот.
Ўсимликларнинг органларида жамғарма шаклида тўпланадиган
оқсиллар сувда эрийдиган ва сувда эримайдиган оқсилларга бўлинади. Сувда эрийдиган оқсилларни бир ҳужайра ширасини ўрганганда кузатамиз. Эримайдиган оқсиллар аксарият ҳолларда ўсимликларнинг уруғида тўпланади ва майда доначалар шаклида бўлади. Улар крахмалдан фарқли равишда алейрон доначалари (лотин тилида “алейрон”–“буғдой уни”) деб юритилади. Улар орасида айримлари фақат пўст ва уни тўлдириб турадиган аморф оқмилдан иборат бўлса, бошқалари таркибида аморф оқсил, кристалл шаклдаги оқсил ва бошқа моддалар мавжуд. Биринчи содда, қолганлари мураккаб алейрон доначалари деб юритилади. Алейрон доначалари уруғнинг етилиши жараёнида сувнинг камайиши натижасида ҳужайра ширасида шаклланади. Вакуолада сувнинг камайиши ҳужайра ширасининг қотиши ва уруғнинг вужудга келишига сабаб бўлади.
Оқсил моддаларига дуккаклилар (Fabaceae) оиласига мансуб ўсимликларнинг уруғи айниқса бой бўлиб, уларда оқсил моддаларнинг тўпланиши уларнинг озиқланиши билан боғлиқ. Дуккаклилар оиласига мансуб ўсимликлар ҳаводан олинадиган ва ўсимлик илдизида азотли бирикмага айланадиган азот бирикмалари билан боғлиқ.
Ловия уруғи палласидаги алейрон доначалари жамғарма (запас)
холдаги оқсил, кўпчилик ҳолларда юмалоқ ва овал шаклда дуккакли ўсимликларнинг уруғи палласида тўпланади. Бу доначалар вакуолада ҳосил бўлади. Алейрон доначалари аниқ тузилишли шаклига эга бўлмаса оддий алейрон доначалари деб юритилади. Айрим ҳолларда аморф оқсил орасида бир ёки бир нечта оқсил кристали борлигини кузатиш мумкин. Ҳақиқий кристаллардан фарқли равишда оқсил кристаллари сув, унчалик кучли бўлмаган кислота ва ишқор таъсирида шишади. Алейрон доначаларида жамғарма ҳолда юмалоқ шаклдаги фосфорли ярқироқ таначалар бўлиб, улар глобоидлар деб юритилади. Глобоид ва кристалл алейрон доначалари мураккаб алейрон деб юритилади. Ҳужайрани сув билан тўлдирилганда алейрон доначалар эрийди. Ҳар бир ўсимлик турининг ўзига ҳос тузилишили алейрон доначалари мавжуд (11 расм).