O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta mahsus ta'lim vazirligi cm. Mustafayev, O'. A. Ahmedov, M. S. Mustafayeva, M. T. Yulchiyeva

Назорат саволлари

1. 
   Яшил ўсимликларда қандай пластлар мавжуд?
   
2. 
   Ёруёлик микроскопларида пластидларни аниқлаб бўладими?
   
3. 
   Пластидларнинг келиб чиқиш ҳақида нималарни биласиз?
   
4. 
   Пластидларқандай ўзгаришларга учраши мумкин?
   
5. 
   Ўз функциясига кўра пластидлар вандай гуруҳларга бўлинади?
   
6. 
   Лейкопластлар ҳақида нималарни биласиз?
   
7. 
   Лейкопластлар ўсимликларнинг қайси органларида учрайди?
   

Машғулот 7
Модда алмашинуви: Ўсимлик ҳужайрасидаги заҳира
моддалари ва улардан ажраладиган моддалар
умумий маълумот
Тирик организм ҳаётида сидирға хўжайра ичида ва унинг танасида модда алмашинуви содир бўлади. Бу жараён ўсимликларнинг ташқи муҳитдан кимёвий бирикмаларни қабул қилиш ва ҳужайра ичида ўсимликнинг ўзи учун зарур мураккаб органик моддаларни синтез қилишида намоён бўлади. Бунинг асосида фақат яшил ўсимлик учун хос бўлган фотосетез жараёни ётади. Айнан шу жараённинг содир бўлиши билан ўсимликлар дунёси ҳайвонот оламидан фарқ қилади. Фарқи шундаки, ўсимликлар ташқи муҳиддан оддий кимёвий моддаларни (CO_{2 ,}H₂O) қабул қилиб, ўзида мураккаб органик моддалар (C₆ H₁₂ O₆) ни ҳосил (синтез) қилса, ҳайвонот олами тайёр озуқа моддаларни қабул қилади. Ҳар иккала ҳолда (ўсимлик ва ҳайвон) организмда тайёр органик моддалар парчаланади ва ажралган энергия организмнинг ҳаёт фаолияти учун сарфланади. Ўсимлик ҳужайрасида яшил хлорофилл иштирокида ҳосил бўладиган бошлангич маҳсулот глюкоза (C₆ H₁₂ O₆) ва крахмал (C₆ H₁₀ O₅) бирламчи маҳсулот бўлиб, организм ичида мураккаб биологик реакциялар натижада ўсимликнинг органларини ташкил этадиган ва заҳира сифатида сақланадиган турли хил таркибий тузилишга эга моддаларга айланади.
Бу моддаларни ҳар бирининг ўз аҳамияти мавжуд. Уларнинг бири ўсимликнинг озиқланиши, ўсиш ва ривожланиши учун сарфланса бошқалари парчаланиш маҳсулига айланиб, организм уларни ташқарига чиқариб ташлайди.
Ўрта иқлими кенгликда тарқалган ўсимликлар эрта баҳор бошланиши билан ўса бошлаганлиги туфайли жамғарма (запас) моддалар қишлайдиган (қиш фаслини ўтказадиган) органларида (туганак, илдизпоя, илдиз мева, поялари ва барглари) тўпланади. Аксарият ҳолларда жамғариладиган озиқ моддалар ўсимлик уруғида, унинг эндосперида сақланади ва ўсимликнинг ўниб чиқиш жараёнида у мустақил ўсиш имконига эга бўлгунга қадар сарфланади.
Ўсимликлар олами жамғарма сифатида тўплайдиган озуқа моддаларга углеводлар, оқсил ёғлар сингарилар киради. “Углевод” “Оқсил” ва “Ёғлар” тушунчаси нисбий, чунки углеводларга шакар, клнтчатка ва крахмал киради. Шу сингари ёғ ва оқсил бирикмалари ҳам турли туман. Аммо бу бирикмалар бир-биридан айрим кимёвий ва физикавий хусусиятлари билан фарқ қилади. Масалан, углеводларнинг бири сувда эрувчан (шакар), шунинг учун улар ҳужайра ширасида сувда эриган ҳолда мавжуд. Бошқалари сувда эримайди (крахмал). Шунинг учун ҳам улар протоплазма таркибида қаттиқ ёки эриган ҳолдаги ҳосилалар шаклида намоён бўлади. Оқсиллар ҳам шу сингари хусусиятларга эга.