O’zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

Adabiyotlar 
1. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning Xavfsizlik kengashi majlisidagi 
“Qurolli kuchlarimiz – mamlakatimiz va taraqqiyotining mustahkam kafolatidir” 
mavzusidagi nutqi. 2018 yil 10 yanvar. 
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O’zbekiston 
Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi F-
4947-sonli Farmoni // O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2017. 13 
fevral, 6-son, 70-modda. 
3. O’zbekiston Respublikasining Mudofaa doktrinasi to’g’risidagi Qonuni // 
2018 yil 9 yanvar, O’RQ-458-son. 
AMIR TEMUR DAVRIDA XAVFSIZLIKNI TA’MINLASHDA 
VAZIRLARNI TANLASH VA LAVOZIMGA TAYINLASH TARTIBI
130
 
Amir Temur hukumatni, xususan, vazirlarni tanlashga katta e’tibor beradi. 
Uning fikriga ko’ra, vazirlikka da’vogar shaxs to’rt sifatga ega bo’lishi kerak. 
Birinchisi - asillik, toza nasillik; ikkinchisi - aql-farosatlilik; uchinchisi - sipohi raiyat 
ahvolidan xabardorlik, ularga nisbatan xushmuomalada bo’lishlik; to’rtinchisi - sabr-
130
Axmedova Muqaddasxon Tursunovna – yuridik fanlari nomzodi - O’zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi, 
Harbiy-texnik instituti

---

475 
chidamlilik va tinchliksevarlik. Kimda-kim ana shu to’rt sifat egasi bo’lsa, uni vazir 
yoki maslahatchi etib tayinlash, mumkin deb hisoblaydi Sohibqiron. Mamlakat 
ishlarini, raiyat va sipoh ixtiyorini unga ishonib topshirsa bo’ladi, deydi u. O’z 
navbatida hukmdor tomonidan bunday vazirga to’rt imtiyoz berish kerak, deb 
hisoblaydi: ishonch, e’tibor, ixtiyor va iqtidor. Ana shunday ikki tomondan 
ko’rsatilgan sifatlar va imtiyozlar berilgandagina vazir o’z vazifasini mustaqil, 
ishonchli bajaradi, deb hisoblaydi Amir Temur. 
Kamolotga erishgan vazir mulkiy va moliyaviy ishlarni to’g’rilik bilan, asli-
naslining tozaligini ko’rsatib, ajoyib tarzda bajaradi. “Olgulik joyidan olib, bergulik 
erga beradi”. Ruxsat etuvchi va ta’qiqlovchi buyruqlarida uning tozaligi ko’rinib 
turadi. Xalqqa, saltanatga dushmanlik va jabr-zulm qilmaydi. Xoh sipohdan, xoh 
raiyatdan bo’lsin, har ishning nomini yaxshi so’zlar bilan tilga oladi. Bunday kishilar 
birovdan yomonlik axtarmaydi, boshqalar aytsa, eshitmaydi. Agar birovdan yomonlik 
ko’rgan bo’lsa, unga nisbatan shunday muomalada bo’ladiki, yomonlik qilgan kishi 
o’z yomonligidan qaytadi. Uning oldiga uzr so’rab, bosh egib keladi. 
Sohibqironning fikriga ko’ra, agarda vazir uydirma gaplarga quloq solsa, jabr-
zulm qilsa, o’ziga yoqmagan kishilarni yo’qotish payida bo’lsa, bundaylarni 
vazirliqdan tushirish lozim. “Nasliyu zoti yomon, hasadchi, kina-kek saqlovchi, qora 
ko’ngilli kishilarga zinhor vazirlik lavozimi berilmasin” [1]. Agarda bunday odam 
vazirlik qilsa, tez orada saltanat ishlari izdan chiqib qulaydi, deb hisoblaydi. Bunga 
misol tariqasida o’tmishdan Malikshoh Saljuqiy (1072-1092) o’z vaziri Nizom ul-
Mulkning martabasini oshirganligini keltirish mumkin. Vazir nihoyatda odil va fozil 
kishi bo’lgan. Uning o’rniga esa, aksincha, zoti past, yomon bir kishini vazir qilib 
tayinlaydi. Bu shumqadam vazirning kirdikorlaridan oqibat natijada davlat ishlari 
yurishmay, saltanat emiriladi. «Tuzuklar»da bundaylar haqida tarixdan ko’plab 
misollar keltiriladi. Shuning uchun ham Amir Temur vazirlarning shaxsiga, ularning 
kelib chiqish nasliga, zotiga katta e’tibor berishni tayinlaydiki vazirlarning hatti-
harakatlaridan, bosgan qadamlaridan saltanatning taqdiri hal bo’ladi, deb hisoblaydi.
Amir Temurning fikriga ko’ra, ayniqsa, moliya, mulkiya ishlari bilan 
shug’ullanuvchi vazir nihoyatda pok adolatli bo’lishi kerak. Chunki, u to’g’rilik bilan 

---

476 
vazirlik ishiga kirishib, davlatning moliya ishlarini diyonat, savob bilan, nafsi 
buzuqlik qilmay, omonatga xiyonat etmay bajarar ekan, unday vazirni eng oliy 
martabalarga qo’tarish zarur. Va aksincha, buzuqlik ishlari bilan vazirlikni boshlasa, 
ko’p o’tmay, unday saltanatdan xayri baraka ko’tariladi. Dono vazir shuldirki, deb 
hisoblaydi Amir Temur, o’z o’rniga qarab, goh qattiqqo’llik, gohida esa muloyimlik 
bilan ish yuritadi, gohida esa ortiqcha qattiqqo’llik ham qilmaydi, muloyimlik ham. 
Ana shunday ish tutgan vazir saltanat ishlarini to’g’ri yuritadi, deb hisoblaydi. 
Bordiyu, - deydi Amir Temur, - vazir ortiqcha ko’p muloyimlik qilsa dunyo talab, 
ta’magir odamlar uni yutib yuboradilar. Agar ortiqcha qattiqqo’llik ishlatsa, undan 
qochadilar va unga boshqa murojaat qilmaydilar. Demak, vazirlar ish yuritishlarida 
o’rinli muloyimlik va qattiqqo’llik ishlatishlarini talab qilgan. Shu o’rinda Amir 
Temur muhim masalalardan bo’lgan davlatning uch belgisi to’g’risida juda aniq o’z 
fikrini bildiradi: “...davlatu saltanat uch narsa bilan: mulk, xazina va lashkar bilan 
tiqdir” [1]. Bundan aniq ko’rinib turibdiki, Amir Temur davlat saltanatini xazinasiz, 
lashkarsiz tasavvur qilolmaydi. Har qanday mustaqil davlat ana shu yuqoridagi 
belgilarga ega bo’lishi shart, aks holda esa unday davlat mustaqil bo’la olmaydi, 
deydi u va vazirlarni raiyatga, elga, vatanga xizmat qilishda halollik, poklik, 
adolatlilik tamoyillariga amal qilishga da’vat etadi. 
Amir Temur vazirlarning vazifasi naqadar sharafli va mehnatkashlar uchun 
hayotiy zarurligini alohida ko’rsatadi. Uni eshitgan va bilgan misollari orqali 
tushuntiradi. U shunday hikoya qiladi. Adolatli vazir Nizom ul-Mulk hajga 
bormoqchi bo’lib turganda avliyolardan biri unga shunday degan ekan: “Malikshoh 
davlatining xizmatida bo’lib, amalga oshirayotgan xayrli ishlaring va Tangri 
taoloning bandalarga yetkazib turgan yordaming haj qilish bilan barobardir”. Yana 
bir hikoya keltiradi: “...hazrati payg’ambarimizdan, unga tangrining marhamatlari va 
salomlari bo’lsin, so’rabdilar: “agar siz nabiy va rasul etib yuborilmaganingizda qaysi 
ish bilan shug’ullanardingiz?” Ular shunday deb javob bergan ekanlar: “Sultonlar 
xizmatida bo’lishni ixtiyor etib, Tangri taoloning bandalariga foyda va yaxshilik 
yetkazar edim” [1]. 

---

477 
“Shu sababdan, - deb yozadi Amir Temur, - xalqqa yordamu madad berish 
maqsadida, men ham Tug’luq Temurxonning o’g’li Ilyosxo’jaga vazirlik hamda 
sipohsolarlik qilishga rozi bo’lgandim. Tangri taoloning bandalariga yordam 
qilganimdan bo’lsa kerakki, Olloh taolo meni saltanat martabasiga etkazdi”. Yaxshi 
vazirlarni Amir Temur “Qilich va qalam sohibi” deb atashni taklif etadi. Bu o’rinda 
Sohibqironning naqadar haq ekanligini biz Alisher Navoiyning faoliyatida ko’ramiz. 
U Xuroson sultoni Husayn Boyqaroning ma’rifatparvar vaziri sifatida obodonchilik, 
tinchlik va davlat saltanatini mustahkamlashda beqiyos, ulkan ishlarni amalga 
oshirdi. 
Amir Temur adolatli vazirlarning faoliyatlarini ta’riflar ekan, u aytadiki, 
bilimdon va hushyor vazir shunday bo’lurki, bir to’g’ri tadbir qo’llab, g’anim 
qo’shinini parokanda qilib yubora oladi, murosa-yu madora, xushmuomalalik bilan 
sipohni birlashtirib, g’anim lashkarlarini o’ziga rom qilib oladi. Agar saltanat 
ishlarida jumboq uchrasa, uni tez echib, ishni yurgizib yuboradi, deydi. Haqiqatan 
ham Sohibqironning oldindan to’g’ri bashorat qilib aytganlarini vazir A.Navoiy 
faoliyatida namoyon bo’lishini ko’ramiz. Masalan, Yodgor Mirzo qurollangan katta 
kuch bilan saltanatga xavf solganda, u tadbir ishlatib, qon to’kmasdan, g’anim 
lashkarlarini tarqatib yuboradi. Yoki Hirot aholisa isyon ko’targanda unga qarshi 
kuch ishlatmasdan, qo’zg’olonchilar orasiga o’zi borib, ular bilan muloqotda bo’lib, 
aybdorlarni adolat yuzasidan javobgarlikka tortib, olomon talabini qondiradi va 
o’zining ana shu harakati bilan ommaviy qon to’kilishining oldini olib qoladi. Amir 
Temur vazirlarining sifatlarini ta’riflash bobida yana shunday fikrni ham aytgan edi: 
“Agar podshoh zolim bo’lib, vazir odil bo’lsa, podshohning jabr-zulmini 
(to’xtatish) chora-tadbirini ko’radi. Lekin vazir zolim bo’lsa, saltanat ishlari tez 
muddatda parokandalikka uchraydi” [1]. 
Amirlar va hukmdorlarni tanlash va ularni o’z vazifalarini belgilash bobida 
Amir Temur fikrlarni ilgari surgan. U o’z navkarlaridan uch yuz o’n uch kishiga 
amirlik mansabi berishga buyruq beradi. Sohibqiron vazirlar kabi amirlarga ham katta 
e’tibor bilan qarab, ularni asosiy jang maydonlarida sinab tanlaydi. U o’zining 
amirlarini asli toza, pok naslli, aql-farosatli, bahodir, dovyurak, tadbirkor, sergak, 

---

478 
ehtiyotkor, oldini va orqasini o’ylab ish ko’radigan bahodirlar deb ta’riflaydi. U 
shunday tizim o’rnatadiki, birining o’rniga ikkinchisi, boshqacha qilib aytganda, biri 
bo’lmasa, boshqasi ishni boshqarib ketavergan. Masalan, amirlar to’g’risidagi 
tuzuklarda agarda amirlardan jangda birortasi halok bo’lsa, uning o’rnini o’rinbosari 
egallaydi va uni “amirlikka nomzod” (muntazir ul-amorat) deb ataganlar. 
Amir Temur yozishicha, tajribadan shu narsa aniq bo’ldiki, jangning sir-
asrorini, g’anim askarlarini sindirish yo’lini bilgan, urush qiziganda o’zini 
yo’qotmasdan, qo’l-oyog’i bo’shashmasdan, lashkar favjlarini jangga boshlay 
oladigan, agar qo’shin safiga rahna tushsa, uni tezda tuzatadigan kishigina amirlik va 
hukmdorlikka loyiq deb hisoblaydi. Demak, amirlar, asosan, harbiy kishilar bo’lib, 
ular lashkarlarni boshqarish, jangga hozirlash kabi ishlarni yaxshi bilgan mardlar 
bo’lgan. Amirlarning eng kattasi - amir ul-umaro, ya’ni amirlarning amiri bo’lib, 
shohning yo’qligida uniig vazifasini bajarib, sipohga buyruq bera oladigan darajadagi 
shaxs bo’lishi kerak. Shu tariqa Amir Temur uch yuz o’n uch kishidan to’rt nafarini 
beklar begi etib, bir kishini esa, amir ul-umaro etib tayinlaydi. Fayratli, or-nomusli 
bo’lgan yana o’n ikki kishiga ushbu tartibda daraja berganligini aytadi. 
Birinchi kishiga ming kishiga buyruq berish huquqini bergan bo’lsa, ikkinchi 
amirga ikki ming kishiga, shunga o’xshash uchinchi amirga uch ming kishiga amir va 
x.k., o’n ikkinchi amirgacha ko’paytirib, o’n ikki ming kishiga buyruq bergan. 
Birinchisi, ikkinchisining o’rniga, ikkinchisi esa uchinchisining o’rniga va h.k. noib 
etib tayinlanadi. O’n ikkinchi amir esa amir ul-umaroning noibi etib tayinlagan. Amir 
ul-umaro esa Amir Temurning noibi hisoblangan. Agarda qaysi bir amirga biror kor-
hol bo’lsa, uning o’rnini noibi egallashi ham belgilanadi. 
Bundan tashqari, Amir Temur yana buyuradiki, o’sha uch yuz o’n uch amirdan 
yuztasi - o’n boshi, yuztasi yuzboshi, yuztasi - mingboshi bo’lgan. Jang paytlarvda 
amir ul-umaro - amirlarga, amirlar - mingboshilarga, mingboshilar - yuzboshilarga, 
yuzboshilar - o’n boshilarga boshliq degan buyruq ham bergan. Shu bilan bir vaqtda 
o’nboshining ishini yuzboshiga, yuzboshining ishini mingboshiga, mingboshining 
ishini amirga, amirnikini esa, amir ul-umaroga buyurmasligi ham tayin etiladi. Ana 

---

479 
shunday temir zanjir timsolida tashkil qillngan sipohning jangovarligi doimo yuqori 
darajada bo’lgan. 
Sohibqironning vazirlarni xizmat qilish tuzugi (qoidalari) haqidagi fikr va 
g’oyalari ham ancha qiziqarlidir. Amir Temurning to’rt vaziri bo’lib, ularning 
vazifalari maxsus qonunlarda aniq ko’rsatib qo’yilgan edi. Ularning har to’rttovi ham 
har kuni devonxonada hozir bo’lganlar. Birinchisi - mamlakat va raiyat vaziri. Bu 
vazir mamlakatdagi muhim ishlarni, kundalik muammolarni, raiyat ahvolini, 
viloyatlardan olingan hosil, soliq-o’lponlar, ularni taqsimlash, kirim-chiqimlarni, 
(mamlakat) obodonchiligining, aholining farovonligi ishlarini va xazinani qanday 
qilib tartibga solinganini Soxibqironga bildirib turgan. 
Ikkinchisi - u sipoh vaziri bo’lib, sipohiylarning maoshini va tanholarini 
boshqargan, tarqoq holatiga tushib qolmasligi uchun doimo sipoxdan xabardor bo’lib 
turish kerak hamda ularning barchasidan Sohibqironni xabardor etib turgan. 
Uchinchisi - egasiz qolgan, o’lib ketgan va qochganlarga tegishli molu-mulkni, 
kelib-ketayotgan horijiy mamlakatlar savdogarlari-dan olinadigan zakot va bojlarni, 
mamlakat chorvalarini, ularning o’tloq-yaylovlarini boshqaruvchi va bularning 
barchasidan keladigan soliqlarni, daromadlarni jamlab, omonat tariqasida saqlab 
turadigan vazir. U g’oyib bo’lgan va yo’qolganlarning molu-mulkini merosxo’rlariga 
beradi. To’rtinchisi - saltanat shilarini yurituvchi vazir. U butun saltanat idoralarining 
kirim-chiqimlari, xazinadan sarf qilinadigan taom harajatlar, (hatto) otxona va 
(saroydagi) boshqa jonzotlarga qilingan harajatlargacha aniq bilishi kerak. 
Shunday qilib, Amir Temur o’z tasarrufiga o’tkazilgan mamlakatlarni va 
ulardan keladigan daromadlarning hisob-kitobini boshqarish uchun uch vazirdan 
iborat davlat hay’ati (xolisa) tuzadi. Ular sarhadlar va tobe mamlakatlar muammolari, 
daromadlarini idora qiladilar. Ularning har ettitasi tepasida devonbegi turgan. 
Ularning hammasi devonbegi rahbarligida bugun moliyaviy ishlarni amalga oshirib, 
Sohibqironni voqeiyliklardan xabardor etib turishlari kerak. Bundan tashqari, yana bir 
kishini arzbegi qilib tayinlab, u sipoh, raiyat hamda arz-dod qilib keluvchilarni qabul 
qilish; muhim ishlarning qaysi biri bitgan va bitmagan, bularning barchasidan Amir 
Temurni xabardor qilib turishi kerak edi.