o’zbek tili va adabiyoti ta’lim yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun “O’zbek tilida leksik okkazionalizmlar”

oydoshlar
uchun.
(M.SHayxzoda) 
Bevijdon 
jangbozlar
 
bilmaydilarki, Ilonga chaqtirmas bolasin shunqor.
(M.SHayxzoda) 
Bunday misollarni ko’plab keltirish mumkin. Ko’rinadiki, 
to’ydosh
, 
oydosh, 
jangboz
okkazionalizmlari o’zlari ishtirok etayotgan ayni shu matnda 
tushunchani atash vazifasini bajarmoqda. Matnning bunday mazmun 
ifodalashida ko’rsatilgan okkazionalizmlarni boshqa so’zlar bilan almashtirib 

---

bo’lmaydi. Lug’atimizda ularning ma’nosini beradigan, xuddi shu matnga mos 
keladigan so’zning o’zi yo’q. SHuning uchun ham bunday okkazionalizmlarning 
yaratilishini ijobiy hol deb baholaymiz. "Biz mavjud so’zni o’zgartirmaymiz, 
balki bizga kerakli, ammo yo’q bo’lgan so’zning o’rnini to’ldiramiz, ─ deydi 
Ye.A.Zemskaya. Agar tilning har bir uyachasini so’z bilan to’lgan yig’ma kassa 
sifatida tasavvur etsak, bunday hollarda (ya’ni okkazionalizm qo’llangan holatda 
─ ta’kid bizniki; T.O.) so’zlovchi bo’sh uyachani to’ldirishga xizmat qiladi”.
1
Bunday okkazionalizmlarning faqat nutqda yaratilishi “ularni nutq 
nominatsiyasi birligi”
2
deb atashga imkon beradi. Okkazionalizmlarning 
nominativ vazifasi misollarda ham ifodalangan:
Paxtazorda oydin bir kecha 
Yulduzlar-la g’o’zalar ulfat
.
Yulduzlarni desang 
oybachcha
G’o’zalarning onasi 
mehnat..
. (M.SHayxzoda) 
Kimnidir axtarar, portlar bardoshi: "Hamon
yelkadami o’sha
shumro’ylar
?"
(Mirtemir)
Yuqorida keltirilgan misollardagi okkazionalizmlarning hozirgi o’zbek 
adabiy tilida sinonimi mavjud emas. Ular obyektni bevosita ataydi va mavjud 
narsa, tushunchalarning hali ochilmagan qirralarini boshqa jihatdan ko’rsatadi. 
SHunday okkazionalizmlar ham mavjudki, ularni tilda mavjud terminlarning 
sinonimi deyish mumkin: 
Ombor mudiri Isoqul bilan Ziyodullani, 
molshunos
 
Ziyodqulni ham oyog’ini yerga tekkizmay topib keltirishibdi. 
(S. Soliev) Ye
tmadim 
yor vasliga, qalbiga san yet she’rim, Bunda ul do’nduqchani sanga