o’zbek tili va adabiyoti ta’lim yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun “O’zbek tilida leksik okkazionalizmlar”

olamgir.
(G’.G’ulom)
Biri ─ bog’ egasi, o’zgasi ─ 
molchi.
(Mirtemir) 
Yigit Majnun edi, 
qiz Layli edi, Bu ─ 
oftobdil
, u ─ 
oftobjamol.
(E.Vohidov) 
Misollardagi har bir okkazionalizm o’zi anglatayotgan mohiyat haqida xabar 
beradi. Har bir xabar shaxs tavsifining tinglovchiga noma’lum bo’lgan qirralari 
haqidadir. Bu okkazionalizmlarning ayrimlari umumnutq so’zlariga o’xshab 
yasalgan. Qiyoslaylik: 
jahongir – olamgir; chorvachi- ishchi – molchi; 
mohidil – oftobdil; sohibjamol - oftobjamol
 
kabi.
 
Yuqoridagi misollarda okkazionalizmlar shaxs faoliyati haqida xabar bersa, 
quyidagilar o’quvchi va tinglovchini faoliyatning belgilari bilan tanishtiradi: 
Olis 
1
Ким Л.Л. Лексические средства послеоктябрской сатиры Маяковского (к вопросу об оценочной функции 
слова): Автореф. дис. ... канд. филол. наук. ─ Т.: 1956. ─ С.14. 

---

bir zamondan cho’ng elchi kabi. 
Darhayrat
 boqadi ... chor atrof ekin.
(Mirtemir)
Pongvosh sahro mulkida toparmidi yo’l axir
Jayhunona
 kurashga qodir kelmasa
daryo?!
(O.Matjon) 
Barra soqol 
boltashakul
qaychulanib soz Va yana aft - 
angorimiz mullaga taqqos.
(A.Obidjon) 
Yana shunday okkazionalizmlar borki, ular voqea-hodisa haqida xabar 
beradi: 
Birovlar shivir - shivir gapirishadi, stollar osha 
xatbozlik
qilishadi.
(P.Qodirov) 
Mashinani terlatib paxta ko’rak terganlar, Qo’llarini tezlatib, 
hosillarni uzganlar 
Xorazmlashsin
 ishida, ahdni bajarishida... 
(M.SHayxzoda) 
SHaxs va voqea-hodisalarning belgilari haqida xabar beradigan 
okkazionalizmlar ham anchagina uchraydi: 
Bu 
yashinvor
chinqiriqli Turonda... 
"Unutganning kuysin ikki dunyosi
". (H.Xudoyberdieva) 
Qarang, kelib- kelib bir
g’archashm
qassobga va’da beribman-a!
(N.Aminov) 
Okkazionalizmlar hayotdagi hamma narsani, tushunchani ataydi ham, 
ularning faoliyati va belgilari xususida ma’lumot ham beradi. Bunday qo’llash 
ehtiyojdan kelib chiqadi. Ehtiyoj odamni gapirtirar ekan, tesha 
tegmagan, kutilmagan so’zlarni yaratishga ham undaydi. Bu tabiiydir.