o’zbek tili va adabiyoti ta’lim yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun “O’zbek tilida leksik okkazionalizmlar”

 
 
2- BOB. OKKAZIONALIZMLARNING BADIIY-ESTETIK VAZIFASI 
Tilning lug’aviy boyligi bo’lmish har qanday so’zni ma’lum ehtiyoj, 
kommunikativ talab yuzaga keltiradi va bu so’zga muayyan vazifa yuklanadi. Mana 
shu xususiyat okkazionalizmlarga ham xosdir. Avval ham ta’kidlanganidek, 

---

okkazionalizmlar biror tushunchani o’ziga xos tarzda, yangitdan va ko’p holda 
ta’sirchan ifodalash ehtiyoji bilan yaratiladi. Bunda so’zlovchidan ma’lum topqirlik, 
lisoniy mahorat talab qilinadi. Okkazional so’zlar qanday nutq tipida yuzaga kelishiga 
qarab, o’sha nutq talab qiluvchi vazifani bajaradi va bu orqali nutqning ma’noviy-
nominativ, kommunikativ ehtiyojini qondiradi. Masalan, oddiy, neytral mavzuli 
nutqlarda okkazional so’z nisbatan oddiy kommunikativ vazifani o’tashi mumkin, 
ammo badiiy nutqda yaratilgan okkazional so’z badiiy-estetik vazifani o’taydi va o’zi 
mansub matnga badiiylik bo’yog’ini baxsh etadi. Quyida okkazionalizmlarning mana 
shu xususiyatlariga to’xtalamiz.
2.1. Okkazionalizmlarning nutqiy vazifasi 
Badiiy nutqda yaratilgan okkazionalizmlarni o’rganishdan shu narsa 
ma’lum bo’ldiki, ular turli funktsional xususiyatlarga ega. Quyida bu 
xususiyatlar bilan tanishamiz: 
1.Okkazionalizmlar, shuningdek, barcha so’zlar, avvalo, nominativ vazifani 
bajaradi. Yozuvchi yoki shoir okkazionalizmlarni yaratar ekan, biror narsa, 
hodisa yoki tushunchani aniq, rangdor ifodalashga harakat qiladi. Bunda doim 
qo’llanib, biror narsani atab kelayotgan so’zlar o’zgartirilmaydi, balki u yoki bu 
predmet yoki tushunchani juda aniq atash uchun yoki nutq maqsadini to’la 
ifodalash uchun yetishmayotgan so’zning o’rnini to’ldirish uchun favqulodda 
so’zlar yaratiladi. Masalan: 
Har nechuk, shoirman ─ sen bilan jondosh, To’yingda 
to’ydoshman
, tirik yelkadosh.
(A.Oripov) 
"Rahmat" de, fazoda yo’ldoshlar uchun, 
Oyga inoq bo’lgan