O`zbek tili va adabiyoti kafedrasi аrеаl lingvistikа fanidan mаgistrаturа 1-kurs uchun

Innovatsiya markazi. U yoki bu til, yoki sheva hodisasining markazi. Masalan: “-din”ning asl markazi uyg’ur tili tarqalgan territoriya bo’lib, u o’sha innovatsiya markazidan o’zbek shevalariga tarqalgandir. Yoki “-ning” qo’shimchasining innovatsiya markazi qipchoq shevalari hisoblanadi, sekin-asta ulardan boshqa tip shevalarga o’tib bormoqda.
Irradiatsiya, Hodisaning tarqalish tushunchasi bo’lib, arealning xarakterli belgilaridan biridir. Masalan: o’rin-payt kelishigi qo’shimchasi -da Samarqand, Buxoro, Qashqadaryo, Surxondaryo shahar tip shevalariga adabiy til ta’sirida to’siqlarga uchramasdan kirib borish yo’li bilan tarqalmoqda. Lekin, qaratqich kelishigi affiksi (ning) ning kirib borishi aytarli natija bermayotir.
Chunki adabiy tilga asos bo’lgan shahar shevalari vakillari talaffuzida -ning mavjud emas. Qishloq shevalarida nafaqat adabiy tilga, balki madaniy markaz hisoblangan shahar tiliga ergashish tendensiyasi uchraydi va bu tendensiya hamma vaqt saqlanadi. Masalan, Qarshi shahri atrofidagi ham y-lovchi, ham j-lovchi shevalarda Qarshi shahar shevasi ta’sirida o’rin-payt kelishigi qo’shimchasi o’rnida jo’nalish kelishigi qo’shimchasi -gä (şähärgä kördim kabi) tarqalganligi qayd qilinadi.
Yoki Toshkent shevasi ta’sirida Farg’ona vodiysidan va boshqa joylardan ko’chib kelgan yangiyo’lliklar tilida ham -vat, -vüz hodisalarining irradiatsiyasi mavjud.
Til hodisalarini yoki dialektal hodisalarni tadqiq qilishda ko’pincha yondosh tillar va ularning shevalari materiallari bilan chog’ishtiramiz. Bu, albatta, to’g’ri. Chunki qo’shni tillar va shevalardagi lingvistik hodisalar bir-biriga doimo o’tib turadi. O’tish hodisasi taraqqiyotning keyingi davri va masofaning yaqinligi bilan xarakterlanadi.