O`zbek tili va adabiyoti kafedrasi аrеаl lingvistikа fanidan mаgistrаturа 1-kurs uchun

Zamon faktori –ma’lum lingvistik hodisalarning yuzaga kelishida zamon bilan bog‘liq faktorlarning asos bo‘lishi.


Zonal atlas – Yirik zonadagi bir til xususiyatni o‘zida to‘la aks ettirgan atlas – zonal atlas hisoblanadi. Regional atlasda u yoki bu regiondagi shevalar strukturasining eskiz-sxemasi aniqlanadi va detallashtiriladi.


O‘lik tillar – bugungi kunda muomala vositasi sifatida foydalanilmayotgan, faqat tarixiy manbalardagina saqlanib qolgan tillar. Masalan, sanskrit tili, lotin tili, xorazmiy tili va boshqalar.


O‘tuvchi zonalar – Ikkita mustaqil til yoki shevalarning bir-biriga chegaradosh areallardagi chatishma ko‘rinishlari o‘tuvchi zonalar (o‘tish zonalari tili yoki dialekti) deb yuritiladi.
O‘g‘uz dialekt zonasi – og‘uz lahjaliga xos dialektlar tarqalgan areallar nazarda tutiladi.


O‘z qatlam – muayyan til yoki dialektdagi asl tub qatlamga xos lisoniy birliklar o‘z qatlam hisoblanadi. O‘zbek tili va shevalari uchun sof turkiy qatlamga xos birliklar tushuniladi.


O‘zlashma qatlam – o‘z qatlamga qarama-qarshi tushuncha bo‘lib, o‘zga tillardan kirib kelgan lisoniy birliklar tushuniladi. O‘zbek tili va shevalari uchun arabiy, forsir, rus-yevropa va boshqa tillardan kirib kelgan birliklar o‘zlashma qatlam birliklari sanaladi.


Shahar tip shevalari – mamlakatimizdagi aholi zich joylashgan markaziy shaharlariga mansub shevalar tushuniladi. Viloyatlar markazlari, shuningdek qadimiy shaharlar arealida mavjud shevalarni ham unga kiritish mumkin. Shahar tip shevalarining qishloq tip shevalaridan farqi, ularda turli regionlardan ko‘chib kelgan aholi ta’sirida arlash til unsurlarining mavjudligidir.


Sheva konsepsiyasi – konsersiya so‘zi lotincha “conceptio” – tushunish, tizim ma’nolaridagi so‘z bo‘lib, sheva konsepsiyasi – shevalarni o‘rganishda asosiy nuqtayi nazardan qarab, muammolarni anglash, tushunish, talqin qilishning tizimli yo‘llari tushuniladi.

1 Гуров Н.В., Зограф А. «Ареальное языкознание: предмет и метод (на материале языков Южной Азии)»

1 Абдураҳмонов Ш., Дарвишов И. Ўзбек диалктологияси фанидан амал.машғ.ишлан. –Наманган: 2011.

1 Шанязов К. Узбеки-карлуки. –Ташкент. 1964.

2 Йўлдошев Т. Тожикистондаги ўзбек шевалари. –Тошкент: Фан, 1986.

1 Umlaut//Umlyaut (умляут//умлаут) nemischa “umlaut” – qayta ovozlanish, qayta unlilanish so’zidan olingan bo’lib, fonetik hodisa sifatida Yakob Grimm tilshunoslikka olib kirgan. Umlaut keyingi bo’g’indagi unlining ta’sirida a,o,i unlilarining tembr o’zgarishini bildiradi. Umlaut – regressiv assimlatsiyani yuzaga keltiradi.

1 Штейниц В.К. Хантыйский (остяцкий) язык. Языки и письменность народов Севера, ч.1. –М. –Л., 1937. –С.196

2 Гаджиева Н.З. Тюркоязычные ареали Кавказа. –Москва, Наука. 1979. –С. 132

1 Жуманиёзов О. Ўзбек тилидаги герман тиллари ўзлашмалари. –Тошкент: Фан, 1987. –Б. 3

2 Йўлдошев Т. Тожикистондаги ўзбек шевалари. –Тошкент: Фан, 1986. –Б.7