4. Adabiy til va uning xususiyatlari

4. Adabiy til va uning xususiyatlari
Nutq madaniyati termini tilshunoslikda uch xil hodisani ifoda etadi:
1) madaniy nutqning, ya’ni nutqiy hodisaning nomi;
2) madaniy nutq tushunchasi bilan bog‘liq va nutq madaniyati deb yuritiluvchi ilmiy muammoning nomi;
3) nutq madaniyati muammolarini o‘rganish bilan shug‘ullanuvchi sohaning, tilshunoslik fani bo‘limining nomi.
Nutq madaniyatining asosiy xususiyatlaridan bо‘lmish meyoriylik, avvalo, adabiy til miqyosida namoyon bо‘ladi. Adabiy til о‘ziga xos meyoriy mezonlari bilan milliy tilning boshqa kо‘rinishlaridan ajralib turadi, biroq meyor hodisasi, V. A. Itskovich ta’biri bilan aytganda, «tilning barcha yashash shakli uchun xosdir». Meyor adabiy tildagina emas, har qanday jargon va shevaga ham xosligini ilk bor Praga tilshunoslik tо‘garagi olimlari ta’kidlab о‘tgan edi. “Tilda meyoriylashtirilgan, qonuniylashgan majmuaning borligi, – deb yozadi B. Gavranek, – undan chetlashilganda aniq namoyon bо‘ladi, zero, bunday holatlar meyordan chekinish, nomeyoriylik sifatida qabul qilinadi”. Shunday bо‘lsa-da, meyor, u xoh leksik, xoh stilistik, xoh grammatik bо‘lsin, adabiy tilda kuchli namoyon bо‘ladi. Uning buzilishi xatolikni keltirib chiqaradi. Biroq ayrim hollarda nutqda adabiy sо‘zlar bilan birgalikda adabiy tilga xos bо‘lmagan birliklarning qо‘llanilishi uning sifatiga hech qanday putur yetkazmasligi ham mumkin.
Masalan, adabiy tildagi oyi sо‘zi shevalarda ena, ona, opa, aya, biyi, buva singari variantlariga ega. Yoki dо‘ppi leksemasi ham samarqandliklar uchun qalpoq, Xorazmda – tayxa, Buxoroda – kallapо‘sh deyilishi meyorga aylangan. Hozirda pulnisoqqa, militsiya xodimini –ligaviy, laqma, ahmoqni harip,lox, о‘g‘irlab ketishni – uxlatib ketish deyish kо‘pincha yoshlarga tushunarli va ularning tiliga xos sо‘zlardan bо‘lib qolgan. Shunday bо‘lsa-da, lug‘atlarda ushbu sо‘zlarning adabiy variantlarini qо‘llash talab qiladi.
Odatda dо‘stlar bilan suhbatda aytish mumkin bо‘lgan sо‘z, jumla yoki iboralarni, ilmiy ma’ruzalarda qо‘llash о‘rinsiz.
Shunday obyektiv holatlar tilshunoslar tomonidan lug‘at grammatikalarda qoida va tavsiyalar kо‘rinishida mustahkamlanadi, barcha adabiy tilda sо‘zlashuvchilar uchun majburiy qilib qо‘yiladi. Obyektiv ravishda mavjud bо‘lgan adabiy meyorlarni bunday tarzda qayd etish fanda kodifikatsiya deb nom olgan.
Kodifikatsiyalash orqali adabiy meyorlar saqlanadi.