O`rta ta`lim vazirligi buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti

т у т г а н .   1 8 5 7 , 1 8 6 9 , 1 8 7 3 -
й и л л а р д а   Б у х о р о   а м и р и  
э л ч и л а р и н и н г   м и р з а с и  
б ў л и б , Р о с с и я  
( П е т е р б у р г ) г а   б о р г а н .  
А с а р л а р и :   “ Н а в о д и р   у л -
в а қ о е ъ ” ( Н о д и р  
в о қ е а л а р и ) ,   “ Т а р ж и м а и  
а ҳ в о л и   а м и р о н и  
Б у х о р о ”   ( Б у х о р о  
а м и р л а р и н и н г   т а р ж и м а и  
ҳ о л л а р и ) . ” М а н о з у р   у л -
к а в о к и б ”  
( с а й ё р а л а р н и н г  
ж о й л а ш и ш л а р и ) , ”  
Р и с о л и   д а р   н а з м и  
т а м а д д а н   в а   т а о в у н ”  
 
  ( М а д а н и я т   в а   ж а м и я т  
т а р т и б и   ҳ а қ и д а   р и с о л а )  
 
 
 
 
 

 
41 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ijtimoiy- siyosiy konsepsiyasi «boshqaruv haqida ikki traktat»  
asarida bayon etilgan 
Ingliz faylasufi va siyosatchisi 
Liberalizmning asoschisi 
JON LOKK (1632-1704) 
A s o s i y   q o i d a l a r  
Davlat va jamiyat ustidan 
shaxsning ustunligi 
Tabiiy  
holat g`oyasi 
Hokimiyat bo`linishining 
zaruriyati 
Kishilar o`zlarinig tug`ma huquqlarini bir 
qismidan voz kechib, o`zaro ijtimoiy 
shartnomani imzolashga, ya`ni fuqarolik 
jamiyatini tashkil etishga layoqatlidir 
O`z shaxsi va mol mulkiga egalik qilish 
va tasarruf etish munosabatida to`la 
erkinlik holati 
Davlat tabiiy huquqning kafolatidir 
Jamiyat va davlat bir narsa emas, shuning 
uchun davlatning tugatilishi jamiyatning 
emirilishini anglatmaydi. 
Davlat kuchli shaxs bo`lishi mumkin emas, 
negaki shaxslar jamiyatni tashkil etadi, 
jamiyat esa davlatni 
Agar mavjud hokimiyat uni qoniqtirmasa, 
jamiyat yanada yahshiroq, boshqa 
hokimiyatni tashkil etishga qodir 
Mol-mulkka egalik huquqi 
Har qanday hokimiyat va har qanday 
huquq o`zaro bog`liqlikda hisoblangan 
tenglik holati 
Tabiiy huquq begonalashtirilmaydi 
Umumiy tenglik sharoitlarida kishilar har 
doim ham adolatning ovoziga quloq 
solavermaydilar, shu bois kishilarning 
erkinligi va mol-mulkiga tajovuz bo`lishi 
mumkin 
Boshqa hokimiyatlar bilan ancha 
muhimroq ta`sir ko`rsatadi 
Davlat huquq qoidalariga 
bo`ysundirilgan. Huquq jamiyatning 
barqaror asosiga aylandi. 
Erkinliklarni kafolatlash va amalga 
oshirish, hamma uchun teng,  
majburiy va doimiy qonun. 
Ijroiya 
SUD 
Qonun  
chiqaruvchi 
Ittifoқ  
(tashqi siyosat 
sohasi) 

 
42 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
«AQSh da hukumat hokimiyatning 
Konstitutsiyasini himoya qilishi»  
III tomlik monografiya.(1787-1788) 
Davlat va siyosiy fanlar bo`yicha dastlabki 
fundamental fanlar muallifi, hozirgi zamon 
konservatizmining g`oyaviy asoschilaridan biri. 
Siyosat va davlat arbobi, diplomat, Shimoliy Amerika 
mustaqilligi uchun urush qatnashchisi (1775-1783), 
AQSh Prezidenti (1797-1801). 
J O N   A D A M S  
( 1 7 3 5 - 1 8 2 6 )  
Asosiy siyosiy g`oyalar. 
Ijtimoiy guruhlar va  
sinflarning, ijtimoiy farqlar 
mavjudligi muqarrarligini  
asoslab berdi. 
Jentelmenlar sinfi 
Boshqaruvning  
monarxiya shakli maqsadga 
muvofiqligini tan oldi. 
Davlat tuzilishi to`g`risidagi masalalarni  
ajratib ko`rsatdi 
Hokimiyatning uch sohasini mustaqilligi va 
moslanuvchanligi zarurligini asoslab berdi: 
qonunchilik, ijroiya va sud. 
Jilovlab turish va qarama-qarshi turish tizimi  
uchun kurashdi. 
Boshqaruvning barcha oddiy shakllari 
(monarxiya, aristokratiya, demokratiya 
- despotizmning amal qilishi ekanligini 
isbotlab berdi. 
Ideal–boshqaruvning uch elementli balans 
ko`rinishidagi aralash shaklidir. 
 
«Kishilarni emas, balki qonunlarni 
boshqarish» prinsipi amalga  
oshiriladi. 
Oddiy kishilar sinfi 
Shu shart bilan agar: 
Badavlat kishilar qirolni 
qo`llasalar 
Ministrlar - badavlat kishilarni 
nazorat qilsalar 
Ijroiya hokimiyat 
Yuqori 
aris¬tokratik 
palata 
Quyi  
demokratik  
palata 
Parlament 

 
43 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Konstitutsiyaviy 
Fransuz siyosiy  
mutafakkiri,  
yozuvchi, publisist 
Yevropa qit`asida liberalizm¬ 
ning ma`naviy otasi, davlat,  
siyosat muammolarini faol tadqiq etgan 
B E N J A M E N   K O N S T O N  
( 1 7 6 7 - 1 8 3 0 )  
Siyosiy-nazariy konstruksiyaning sterjeni 
Individual erkinlik  
muammolari 
Qaerda  “xususiy shaxs va xususiy hayot 
mustaqilligi” boshlansa, o`sha yerda xalq 
suvereniteti tugaydi 
Hokimiyat institutlari ijtimoiy 
foydaliligining aniq me`yorlarini qat`iy 
belgilash 
Jamiyatning siyosiy- 
institutsional tuzilishini 
chekka qirralari qoidalari 
aniqlanadi 
Insonning 
moddiy 
avtonomligi 
Hokimiyatni 
jilovlash 
Hokimiyat ustidan nazorat 
Individning 
ma`naviy 
mustaqilligi 
Shaxsning 
qonun bilan 
ishonchli 
himoyalanishi 
Davlat talab qiladigan  
huquqning zaruriy  
miqdori va sifati 
Davlat hokimiyatining jamiyatga 
kerakli hajmi 

 
44 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Asosiy qo`shilgan hissa 
Asosiy asarlari: “Vakillik boshqaruvi haqida” fikrlar  
(“Erkinlik to`g`risida”) 
Ingliz faylasufi, iqtisodchisi  
va davlat arbobi 
Yangi zamonning liberal 
g`oyalarini ifodalagan 
J O N   S T Y U A R T   M I L L  
( 1 8 0 6 - 1 8 7 3 )  
Kelajakni 
kooperator-ishlab 
chiqaruvchilar 
jamiyati sifatida 
ta`riflagan, bunda 
zararli oqibatlarsiz 
xususiy mulk saqlab 
qolinadi 
“Individuum 
mustaqilligi” g`oyasini 
qo`llab-quvvatlagan 
Davlatning ijobiy rolini  
e`tirof etgan 
Vakillikning proporsional tizimini  
taklif etgan 
O`z fuqarolarini ochiq ko`ngil va 
ma`rifatli qilishga harakat qilish 
Jamiyatni yalpi mental rivojlanishiga 
ko`maklashish 
Jamiyatda mavjud bo`lgan axloqiy va 
intellektual (aqliy) boylikni  
“tashkil etish” 
Ko`pchilikni ozchilik ustidan hukmronligidan 
qutilishiga izn beriladi 
Ikki holat tenglashtirildi 
Saylovchilarning 
keng ishtiroki 
Intellektual elita 
siyosiy ta`sirining 
saqlanishi 
Bir necha saylov 
okruglarida ovoz 
berish tizimi 
Har kim bir  
ovozga ega 

 
45 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
“Efeslik Geraklit  
falsafasi”(1858)  
“Orttirilgan huquq  
tizimi” (1861) 
Opportunizmning shakllaridan biri bo`lgan 
lassalchilikni asoschisi, umumgerman ishchi 
ittifoqini tashkil etishda muhim rol o`ynagan 
(1863- 1875) 
Nemis yozuvchisi, siyosatchi, 
faylasuf, nemis ishchi 
harakatining faol  
namoyandasi 
Asosiy nazariya g`oyalari 
Amaliy qo`shilgan hissa 
Fandan 
sinfiy kurash 
quroli 
sifatida 
foydala-
nishga 
urindi 
Tarixiy 
taraqqiyotni 
erkinlik 
g`oyalarini asta-
sekin rivojlanish 
sifatida talqin 
etadi 
Huquqni hu-
quqiy me`yor-
da kuchlar-
ning yuridik 
amalga oshi-
shi sifatida 
ta`riflanadi 
Sinfiy  
kurash va 
inqilobdan voz 
kechdi 
German ishchilar 
sinfini Yevropa 
ishchilar 
qarakatidan ajratib 
qo`yishga urindi 
Mustaqil siyosiy 
partiya tashkil 
etishda nemis ishchi 
harakatiga 
boshchilik qildi 
Huquq xalq-
ning o`zini 
anglashi, xalq 
ruhining 
ifodasidir 
Butun 
dehqonlar 
ommasini 
reaksion kuch 
deb hisobladi 
Asosiy maqsad: 
yalpi saylov 
huquqi uchun 
tinch tashviqot 
olib borish 
F E R D I N A N D   P A S S O L  
( 1 8 2 5 - 1 8 6 4 )  

 
46 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Taniqli nemis sotsial demokratlar 
nazariyotchisi, II Internatsional 
liderlaridan biri 
“Germaniya social demokratik partiyasining  
Shtutgart s`ezdiga xat” (1899)  
“Tarixiy materializm” (1901) 
“Sinflar va sinfiy kurash” (1906) 
“Sotsializm imkoniyati sharoitlari va sotsial-demokratiya vazifalari” (1906) 
G`arbda hozirgi zamon sotsializm 
klassigi bo`lib hisoblanadi, realistik 
va utopik an`analarni ajratishga 
asos solgan 
E D U A R D   B E R N S H T E Y N    
( 1 8 5 0 - 1 9 3 2 )  
A S O S I Y   Q O I D A L A R  
Markazni radikal taftish qilishni ilgari 
surgan 
K.Marksning inqilob, sinfiy kurash, 
proletariat dektaturasi to`g`risidagi 
ta`limoitni rad etgan 
Proletariat ishlab chiqarish-ni 
tashkil etishga qodir emas 
Industrial jamiyatlarda sanoat taraqqiy 
etishi amaliyotidan nazariyaning 
orqada qolishi 
Kapitalizm transformatsiyasini va asta-
sekin yaxshilanib borish, islohotlar 
dasturini qarshi qo`yadi. 
Bu holat jamiyatni demokrat-
lashtirishga va insonparvarlikka olib 
keladi, degan fikrni aytgan 
Proletar inqilobi bosh bodoqlikka, 
tartibsizlikka va ishlab chiqaruvchi 
kuchlarni yemirilishiga olib kelishi 
mumkin 
K.Marks va F.Engels  
ta`limotining dogma jonligiga qarshi 
kurashdi 
Yangi jamiyat qurishni inqilobiy kurash bilan emas, balki iqtisodiyotni, siyosatni isloh qilish, shuningdek, 
madaniyat va axloqni taraqqiy etishi bilan bog`laydi. 

 
47 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
“Yangi sotsializmning o`tmishdoshlari”  
(1895); 
“ Bernshteyn va sotsial-demokratik dastur”  
(1889); 
“Slavyanlar va inqilob” (1902); “Hokimiyatga yo`l” (1909) 
II Internatsional va german sotsial-
demoktarlari liderlari va 
nazariyotchilaridan biri, “Noye-cayt” – 
german sotsial demokratlari nazariy 
jurnali muharriri 
Sentrizmning ideologi  
(mafkurachisi) sotsial-demakratiyaning 
taniqli vakili 
K A R L   K A U T S K I Y    
( 1 8 5 4 - 1 9 3 8 )  
A s o s i y   g ` o y a l a r  
Kapitalizm hali o`zining  
ilgarilab boradigan taraqqiyotini 
yo`qotgan emas va u isloh qilinishi 
mumkin 
Sotsialistik kuchlarning o`sishi  
va kapitalizmning tinch  
taraqqiyoti, ultraimperializm 
g`oyalarini asosladi 
Jamiyat taraqqiyotini  
inqilobiy yo`l bilan emas,  
balki evolyutsion  
yo`l bilan borishi 
Nomarksistik falsafiy tizimlar  
bilan ilmiy sotsializmni birlashtirishga 
harakat qildi 
 
Sotsial – darvinizmni qo`llab-
quvvatladi 

 
48 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
“Ijtimoiy mehnat”  
taqsimoti haqida” (1893) “Sotsiologiya metodi” (1899) 
“Diniy hayotning elementar shakllari” (1912) 
Davlat funksiya 
larining haddan 
tashqari 
kengayishidan 
xavfsiragan 
Francuz ijtimoiylik maktabi boshlig`i,  
faylasuf, 1902 yildan Sorbonna  
universiteti professori 
“Ijtimoiy hamkorlik” nazariyasi  
mualliflaridan biri, siyosatni ijtimoiy asoslash  
uchun ko`p ishlar qildi. 
A s o s i y   q o i d a l a r  
E M I L  
D Y U R K G E Y M  
( 1 8 5 8 - 1 9 1 7 )  
Ijtimoiy hamkorlik nazariyasi 
Jamiyatda davlatning roli va ahamiyati 
Jamiyatdagi mehnat taqsimoti ta`siri 
ostida shakllanadi 
Jamiyatda mehnat taqsimoti xarakterining 
takomillashuvi, uning a`zolari ijtimoiy hamkorligini 
mustahkamlaydi. 
Davlat – bu jamiyatda birlik va tashqi xavfsizlikni 
ta`minlovchi, sinflardan ustun turuvchi organ 
“Jamoaviy aql-idrok”dir. 
Davlatning asosiy funksiyalari 
Bosh vazifa – butun jamiyatning qolgan qismi uchun 
“o`ylash” va “harakat qilish” 
Jamoa ongi ayrim bir kishiga yo`naltirilgan,  
ratsional ongga aylanadi. 
Shaxsning huquq va manfaat-
larini himoya qiladi, uning o`z 
xususiy avtonomiyasiga 
erishuvini ta`minlaydi. 
 
Individual  
shaxslarni ozod 
qilish 
Arxaik jamiyat 
Rivojlangan jamiyat 
Mehnat taqsimoti darajasi 
 pastligi 
Individlar bajaradigan funk-
siyalarning bir xilligi 
Individuallikni jamoa tomonidan 
yutib yuborishga asoslangan 
mexanik hamkorlik 
Individual ongning jamiyatga to`la 
singdirib yuborilishi 
Mehnat taqsimoti darajasi 
yuqoriligi 
Cheklangan hamkorlik 
Har bir individning o`zini 
o`zgalardan mustaqil tutgan holda, 
qandaydir bir maxsus funksiyani 
bajarishi 

 
49 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Marksizm targ`ibotchilari va  
nazaryotchilaridan biri, rus va  
xalqaro sotsial-demokratik  
harakatinig namoyandasi. 
  
«Sotsializm va siyosiy kurash» (1883); 
«Bizning iftixorlarimiz» (1885); 
«Tarixga moniylik bilan qarashni 
rivojlantirish masalalariga doir» (1895) 
«Materializm tarixi bo`yicha ocherk» (1896); 
«Tarixda shaxsning roli to`g`risidagi masalaga doir» (1898). 
Harbiy gimnaziyani tugatgan. Peterburg tog`-
konchilik institutini bitirgan. Ensiklopedik  
ma`lumotga ega olim, tarix, iqtisodiyot, sotsiologiya, 
siyosat, din sohasida tadqiqot olib borgan.  
Yorqin rus faylasufi va publisisti. 
G E O R G I Y   V A L E N T I N O V I C H  
P L E X A N O V  
A s o s i y   q o i d a l a r  
Ijtimoiy taraqqiyotni tahlili  
uchun asos - Marksning  
dialektik materializmiga 
asoslanadigan siyosiy  
falasafa. 
Rossiya 
taraqqiyotining 
o`ziga xosligini 
rad etgan. 
G`arbiy Yevro-
pa mamlakatlari 
bosib o`tgan 
yo`ldan borishi 
kerak. 
Uni mag`lu-
biyatga uchra-
tish uchun 
hamma birla-
shishi lozim. 
Ijtimoiy (sotsial) inqilobning 
qonuniyati to`g`risida xulosa 
chiqargan. 
Xususiy tayyor bo`lmaslik. 
Qishloq burjuaziyasi va oliy 
tabaqa qarama-qarshiligi. 
Xalqni uning tashkiliy rejalariga 
beparvoligi. 
Kapitalistik rivojlanish yo`liga 
kirgan Rossiyaning iqtisodiy 
o`sishiga dehqonlar jamoasi va 
mutlaq monarxiya xalaqit  
beradi. 
Rus inqilobiy harakatlarining turli 
yo`nalishlari bilan kurashda 
birlashish imkoniyati mavjudligini 
ko`rsatadi. 
Mamlakatda iqtisodiy 
munosabatlarning 
rivojlanmaganligi. 
Fitnachilikka, yakobincha 
inqilobga va inqilobiy sotsialistik 
partiya tomonidan zudlik bilan 
hokimiyatni bosib olishga qarshi 
chiqadi. 
Hokimiyatni zudlik bilan bosib 
olish g`oyasini yirik baxtsizlik deb 
hisobladi. 
Bunday holatda «Rus sotsialistik 
partiyasining sharmandalarcha 
mag`lubiyati sodir bo`ladi». 
U shunday tashkilot ishini qo`lga olishga majbur bo`ladiki, buning uchun unda na kuch, 
na shunday tushunish mavjud bo`ladi. 

 
50 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
C H A R L Z   M E R R I A M    
( 1 8 7 4 - 1 9 5 3 )  
Amerika siyosiy fanlarini va uning bihevioristik yo`nalishini asoschisi 
“Siyosatning yangi aspekti” (1925) “Ovoz bermaslik: nazoratini sabablari va usullari” (1924) 
Asosiy qo`shgan ulushi (hissasi) 
Siyosiy jarayonlar 
ruhiy ko`rsatkich-
larining katta 
ahamiyatliligi 
to`g`risidagi g`oyani 
targ`ib etdi. 
Siyosiy tadqiqotlarga 
tahlilning yangi, shu 
jumladan miqdoriy 
usullarini tadbiq etishga 
faol harakat qildi. 
 
Siyosatni tadqiq 
etishning hissiy 
(empirik) usullarini 
nazariy asosladi va 
qo`lladi. 
Siyosiy fanlarni 
amaliyot bilan, real 
hayot bilan aloqa-
larini mustahkam-
lashning zarurligini 
qat`iy turib  
isbotladi. 
Amerikacha 
demokratiyani 
himoya qildi 
Ilmiy aylanmaga yangi, 
maxsus atamani kiritdi: 
“siyosiy oqilonalik” – 
siyosatchilarning o`z 
burchlariga yanada 
mas`uliyat bilan 
munosabatda bo`lishlari 
uchun 
Asosiy vazifa – siyosiy 
muammolarni tadqiq 
etishning shunday usul-
larini tanlash kerakki, ular 
muammolarni 
tushuntirishga va hal 
etishga ko`maklashsin. 
Hujjatlarni 
o`rganish 
So`rov 
Kuzatuv 
Siyosiy boshqaruv 
shakli eng maqbul 
darajada insonning 
tabiiy tabiatiga mos 
keladi. 
Insonning ijodiy 
imkoniyatlarini 
ochishga va yangi 
siyosiy munosabat-
lar tipini o`rna-
tishga olib keladi 
Materialni statistik 
ishlash 

 
51 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Italiya va xalqaro  
kommunistik harakatning 
namoyandasi. Italiya 
kompartiyasining asoschisi 
  
G`arbiy yevropacha 
an`analarning vakili 
A N T O N I O   G R A M S H I  
( 1 8 9 1 - 1 9 3 7 )  
Ziyolilarning siyosatdagi 
alohida rolini asoslab 
bergan 
Ishchilar sinfi tomonidan 
ularning o`z ziyolilarini 
tashkil etish uchun 
kurashgan 
Proletariat  
hukmronligini  
o`rnatish imkoniyati bor 
deb hisoblagan 
Fuqarolik jamiyati va 
davlatning nisbati 
masalasini qo`ygan 
Asosiy nazariy ulush (hissa) 
Kapitalga qarshilik ko`rsatish va  
keyinchalik burjuaziyani ag`darib tashlash 
layoqatiga ega bo`lgan barcha kuchlarga 
bosh bo`ladi 

 
52 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ingliz iqtisodchisi va siyosi y  
faylasufi, Nobel mukofoti laurati  
(1974), London, Chikago, Zalsburg 
Universitetlarida dars bergan. 
Liberalizmni evolyutsion g`oyalar  
bilan birlashtirgan va klassik 
liberalizmga asos solgan