O`rta ta`lim vazirligi buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti

D   A   V   L   A   T  
Davlatning kelib chiqishi va mohiyati 
konsepsiyalari 
Asosiy  
atributlar 
Hudud 
Aholi 
Ommaviy hokimiyat 
Partiarxal (R. Filmer) 
Geografik 
Zo`rlik nazariyasi  
(E.Dyuring, L.Gumilovich) 
Ijtimoiy- iqtisodiy 
Jamoat shartnomasi 
 (G.Grosiy, J.Russo, J.Pokk) 
Organik  
(J.Forteskyu, A.Sheffle, R.Vorms) 
Ruhiy (J.Byurdo) 
Siyosiy antropologiya 

 
112 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
D A V L A T N I N G   F U N K S I Y A L A R I  
I c h k i  
T a s h q i  
Iqtisodiy 
Milliy xavfsizlikni  
ta`minlash 
Ijtimoiy 
Xalq hokimiyatini ta`minlash 
Konstitutsion tuzumni himoya qilish 
Huquqiy tartibotni va qonunchilikni 
ta`minlash 
Jamiyat mushtarakligi, ijtimoiy  
hakamlik 
E k o l o g i ya 
Madaniyat 
Umumbashariy muammolarini hal  
etishda qatnashish 
Xalqaro munosabatlarda davlat 
manfaatlarini himoya qilish 
O`zaro foydali hamkorlikni  
rivojlantirish 

 
113 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
D A V L A T   T U Z I L I S H I  
H o k i m i y a t n i n g   t u z i l i s h i   b o ` y i c h a  
Qonunchilik muassasalari tizimi 
Ijroiya-farmoyish organlari 
Sud organlari 
B a j a r u v c h i   f u n k s i y a l a r i   b o ` y i c h a  
Ichki funksiyalarni amalga oshiruvchi organlar 
Tashqi funksiyalarni amalga oshiruvchi organlar 
Qurolli kuchlar, 
razvedka, davlatlararo 
munosabatlar  
organlari 
Ma`naviy ishlab 
chiqarish 
Ta`lim, madaniyat 
muassasalari, 
informatsiya  
organlari 
Ijtimoiy-iqtiso¬diy 
tartibotga solish 
Moliya-soliq apparati, 
aloqa organlari, 
kommunal xizmatlar, 
transport organlari 
Huquqiy tartibotni 
saqlash, xavfsizlik 
 
Politsiya, sud, 
prokuratura 

 
114 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
I J T I M O I Y   D A V L A T  
T a ` m i n l a y d i :  
A s o s l a n a d i :  
Jamiyatda ijtimoiy adolatni o`rnatish  
sari harakat 
Iqtisodiy taraqqiyotning yetarlicha  
yuqori darajasiga 
Ijtimoiy tengsizlikni  
kuchsizlantirish 
Siyosiy tizim  
demokratizmiga 
Har bir kishini ish bilan yoki yashash uchun 
zarur bo`lgan boshqa manba bilan 
ta`minlash 
Jamiyat taraqqiyoti maqsadlari va  
yo`llariga nisbatan asosiy siyosiy 
kuchlarning murosasiga 
Inson uchun qulay hayotiy muhitni 
shakllantirish 
Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni 
re¬jalashtirish va tartibga solish tizi¬mida 
davlat rolining ortib borishiga 
Jamiyatda tinchlik va  
kelishuvni saqlash 
Fuqarolarni himoyalash va ijtimoiy  
 hamkorlik tizimining rivojlanishiga 

 
115 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
H U Q U Q I Y   D A V L A T  
T a ` m i n l a y d i :  
A s o s l a n a d i :  
Huquq va qonunning  
ustuvorligini 
Hokimiyat bo`linishi va  
muvozanatiga 
Inson huquqlari va erkinliklarining 
maksimal kafolatini 
Hokimiyatning chegaralari va o`lchovlari 
o`rnatilishiga 
Hammaning qonun  
va sud oldida  
tengligini 
Siyosiy ko`pfikrlilikka 
Shaxsning sud va boshqa  
himoyasini 
Keng mahalliy o`z-o`zini  
boshqaruvga 
Fuqaro va davlatning o`zaro 
mas`uliyatliligini 
Hokimiyat va boshqaruvning qonunga 
bo`ysunishiga 
Konstitutsiyaviy nazoratga 

 
116 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
D A V L A T L A R   T I P O L O G I Y A S I  
K l a s s i f i k a t s i y a l a s h   u c h u n   n e g i z   ( a s o s ) l a r  
Boshqaruv 
shakli 
Ustuvor 
funksiyalar 
Ma`muriy- 
hududiy 
tashkilot 
 
Siyosiy  
tartibot 
Ijtimoiy- 
iqtisodiy sinfiylik 
tabiati 
Siyosiy 
hayotning 
muqimligi 
Monarxiya: 
-  Mutlaq; 
-  Cheklangan 
Respublika: 
-  prezidentlik  
-  yarim 
prezidentlik  
-  parlament-
lar 
Harbiy 
(politsiya) 
 
Huquqiy 
Ijtimoiy 
Unitar 
Federativ 
Konfederativ 
(hamdo`stlik) 
Totalitar 
Avtoritar 
Demokratik 
Barqarorlik 
Beqarorlik 
Quldorlik 
Feodal 
Burjua 
Sotsialistik 
Burjua 
(sotsialistik 
yo`nalish) 

 
117 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
M I L L I Y   D A V L A T   T U Z I L I S H I N I N G   S H A K L L A R I  
 
 
Ma`muriy davlat birliklari 
ustidan markazlashgan 
boshqaruvning mavjudligi va 
maxsus (mustaqil) davlat 
birlashmalarining mavjud 
emasligi bilan xarakterlanadi. 
Bu yagona, bo`linmas, yaxlit 
butunlikni tashkil etuvchi 
davlat tuzilishi, keng hududiy 
yoki milliy avtonomiya bo`lishi 
mumkin. 
 
 
Unitarizm 
 
 
Ikki yoki bir necha hududiy 
birliklarni (shtat, yerlar, 
viloyatlar, respublikalar) bir 
davlatga birlashuvi; bunda 
ular ma`lum darajada siyosiy, 
iqtisodiy va madaniy 
mustaqillikka va o`z ma`muriy- 
hududiy bo`linishiga ega 
bo`ladi. 
 
Federatsiya 
 
 
Qandaydir ko`rinishdagi 
davlat faoliyatini 
muvofiqlashtirish uchun 
davlatlarning birlashuvi. Bu 
davlatlararo ittifoqda uning 
barcha a`zolari mutlaq 
avtonom bo`lib, o`z davlat va 
qonunchilik organlari tizimiga, 
mustaqil fuqarolikka, o`z 
valyutasiga, milliy armiyasiga 
ega bo`ladi. 
Konfederatsiya 
(hamdo`stlik) 
 

 
118 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Amalda suverenitetni to`liq hajmda saqlab qoluvchi davlatlar ittifoqi shakli. Ittifoqni to`la 
yemirilishiga yoki federatsiyaga olib boruvchi shakl. 
K O N F E D E R A T S I Y A  
T a v s i f i y   j i h a t l a r i  
Tegishli shartnomalar asosida  
tashkil topadi 
Konfederatsiya sub`ektlari erkin  
chiqish huquqiga ega 
Konfederatsiyada suverenitet uning tarkibiga 
kirgan davlatlarga tegishli bo`ladi 
Konfederatsiya ixtiyoriga unchalik katta 
bo`lmagan masalalar beriladi 
Faqatgina shartnoma aktlarida ajra¬tib 
ko`rsatilgan organlargina tashkil etiladi
 
Parlament, uning sub`ektlari vakillik 
organlari bilan shakllantiriladi. 
Konfederatsiyaning doimiy harakat qiladigan 
organlari hokimiyat vakolatidan mahrum etilgan 
Ittifoq hokimiyati aktlarini tan olishni rad etish 
huquqi sub`ektlarga tegishli 
Byudjet sub`ektlarning ixtiyoriy badallari  
evaziga shakllanadi 
Sub`ektlar shaxs, tovarlar, hizmat, kapitalning 
erkin harakat qilishiga, boj yoki boshqa 
cheklashlar o`rnatish huquqiga ega bo`ladi 
Qoidaga ko`ra, yagona pul muomalasi  
tizimi mavjud emas 
Harbiy tuzilmalar sub`ektlar tomonidan 
 tashkil etiladi 
Konfederatsiyada ittifoq fuqaroligi mavjud emas 

 
119 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Federatsiyaning barcha a`zolari uchun umumiy bo`lgan vazifalarni markaziy hokimiyat tomonidan hal etish 
uchun birlashgan, bir necha davlat birlashmalaridan tarkib topgan yagona davlatdir. 
F E D E R A T S I Y A  
A s o s i y   x u s u s i y a t l a r i  
Federatsiya  sub`ektlari  suverenitetga  ega  emas. 
Undan chiqish huquqidan mahrum. O`z hududida 
ustivorlikka ega emas. 
Yagona ichki iqtisodiy bozor amal qiladi. 
Federatsiya huquq faoliyati sohasi butun fede-
ratsiyaga tarqaladi, sub`ektlar uni qo`llanishiga 
qarshilik ko`rsatish huquqiga ega emas. 
Sub`ektlarning davlat hokimiyati tuzilishi,  
odatda, federal organlar namunasida  
tuziladi. 
Moliyaviy markazlashuv 
Federatsiya fuqarolarning erkinliklari va 
huquqlari kafolati sifatida chiqadi. 
Sub`ektlar o`z hududlariga, konstitutsiyalariga va 
yetarlicha darajada mustaqillikka ega bo`lgan 
hokimiyat organlariga ega bo`ladi. 
Federatsiya va uni sub`ektlari ixtiyorida  
bo`lgan narsalar federal konstitutsiya  
tomonidan chegaralab qo`yiladi. 
Sub`ektlar federatsiya darajasida o`zaro  
faol harakat qiladi. 

 
120 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
U n i t a r   d a v l a t  
F e d e r a t s i y a  
K o n f e d e r a t s i y a  
 
 
Konstitutsion (belgilovchi)  
qarorlar mamlakat hokimiyatining 
oliy organlari tomonidan  
qabul qilinadi. 
Bevosita (istisnosiz)  
federatsiya kompetentsiyasiga 
kiruvchi sohalarda hokimiyatning  
oliy federal organlari tomonidan 
birga olib boriladigan sohalarida 
federatsiya sub`ektlari ishtiroki bilan 
konstitutsion  
qarorlar qabul qilinadi 
 
Konstitutsion qarorlar 
konfederatsiya ishtirokchilari 
bo`lgan davlatlar oliy  
hokimiyat organlari tomonidan 
qabul qilinadi 
Yagona hudud, ma`muriy-hududiy 
birliklarining chegaralari 
mintaqalarining tarihan tarkib 
topgan iqtisodiy-ijtimoiy va 
madaniy xususiyatlarini hisobga 
olgan holda o`rnatiladi va 
o`zgartiriladi 
Federatsiya hududini uning 
sub`ektlari hududlari tashkil etadi, 
federatsiyaning ichki chegaralari 
faqat uning sub`ektlari  
roziligi bilan va qonunda 
o`rnatilgan tartibda o`zgartirilishi 
mumkin 
Ma`muriy-hududiy birliklarga 
siyosiy hokimiyat bo`lib  
berilmagan 
Federatsiya sub`ektlari  
cheklangan siyosiy  
mustaqillikka ega 
 
Ishtirokchi davlatlar siyosiy 
mustaqillikni saqlab qoladi 
H O Z I R G I   Z A M O N   D A V L A T L A R I N I N G   M A ` M U R I Y - H U D U D I Y  
T U Z I L I S H I   H U S U S I Y A T L A R I   Q I Y O S I Y   T A H L I L I  
 
 
Yagona hududning mavjud  
emasligi 

 
121 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bir palatali yoki ikki palatali 
parlament, palatalar umummil¬liy 
vakilligi asosida shakllanadi  
Ikki palatali parlament, 
palatalardan biri – federatsiya 
sub`ektlari vakilligi, ikkinchisi - 
umummilliy vakillik 
Yagona oliy qonunchilik organining 
yo`qligi yoki bir palatalik 
qonunchilik majlisi 
Yagona  
Konstitutsiya 
Federatsiya konstitutsiyasi va 
federatsiya sub`ektlari 
konstitutsiyasi (ustavlari) 
Ishtirokchi davlatlar 
konstitutsiyalari 
Yagona huquqiy va sud  
tizimi 
Federal qonunchilikning ustuvorligi va 
federatsiya sub`ektlarining o`z 
kompetentsiyalari sohalaridan 
qonunchilik aktlarini qabul qilish huquqi 
Yagona huquqiy va sud tizimining 
mavjud emasligi 
Yagona fuqarolik 
Federal fuqarolik va federatsiya 
sub`ektlari fuqaroligi 
Ishtirokchi davlatlar  
fuqaroligi 
Yagona, bo`linmas, yaxlit  
butunlikni tashkil etuvchi  
davlat tuzilishi 
Odatda federatsiya sub`ektlari 
federativ shartnomani buzish va 
federatsiya tarkibidan chiqish 
huquqidan mahrum bo`ladilar 
Konfederativ shartnoma ishtirokchi 
davlatlar tomonidan, shu jumladan 
bir tomonlama tartibda ham  
buzilishi mumkin 
Davlat to`la hajmda halqaro 
faoliyatni amalga oshiradi 
Federatsiya sub`ektlarining xalqaro 
aloqalari cheklangan: chet el vakolat-
xonalariga ega bo`lishlari, xalqaro 
tashkilotlar faoliyatlarida qatnashishlari, 
ilmiy va madaniy almashinuvlarni  
amalga oshirishlari mumkin 
Ishtirokchi-davlatlar to`la hajmda 
xalqaro faoliyatni amalga 
oshirishlari mumkin 

 
122 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
P r e z i d e n t    
r e s p u b l i k a s i  
Y a r i m   p r e z i d e n t l i k  
r e s p u b l i k a s i  
Prezident o`z hukumati tashqi 
siyosiy kurashini o`zi 
belgilaydi. 
Prezident tashqi siyosat sohasida 
keng vakolatlarga ega, ammo 
hukumatning tashqi siyosiy 
pozitsiyasini hisobga oladi 
Tashqi siyosat sohasida Prezident 
davlat nomidan ish ko`radi va 
o`zining harakatini hukumat tashqi 
siyosiy yo`nalishi bilan 
muvofiqlashtirib boradi 
Prezident parlamentni 
tarqatishda va muddatdan oldin 
saylovlar tayinlashda cheklangan 
huquqqa ega (yoki 
cheklanmagan). 
Prezident parlamentni  
tarqatib yuborish va 
muddatdan oldin saylovlar 
tayinlash huquqiga ega  
(yoki ega emas). 
Parlament hukumatga  
ishonchsizlik bildirganda prezident 
parlamentni tarqatadi va 
muddatdan oldin saylovlar 
tayinlaydi 
Prezident mamlakatda favqulotda holatni e`lon qilishda cheklangan 
(cheklanmagan) huquqga ega 
Prezident mamlakatda  
favqulodda holat e`lon qilish 
huquqiga ega 
B O S H Q A R U V N I N G   T U R L I   R E S P U B L I K A   S H A K L L A R I .  
P R E Z I D E N T   V A K O L A T L A R I N I N G   H A R A K T E R L I  
X U S U S I Y A T L A R I  
P a r l a m e n t  
r e s p u b l i k a s i  

 
123 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Muayyan sharoitlarda Prezident 
hukumat boshlig`ini bo`shatishi 
mumkin. Hukumat boshlig`i 
tavsiyasiga ko`ra Prezident 
hukumat a`zolarini ishdan 
bo`shatishi mumkin 
Prezident o`z hohishi bilan 
hukumat a`zolarini ishdan  
ozod etadi 
Prezident parlament tomonidan qabul qilingan qonunlarga veto  
qo`yish huquqiga ega. 
 
 
Prezident o`z xohishiga ko`ra 
hukumat boshlig`ini bo`shata 
olmaydi. Hukumat boshlig`i 
tavsiyasi bilan hukumat a`zosini 
bo`shata oladi 
Prezident qonun kuchiga ega 
bo`lgan farmon chiqarishi 
mumkin 
Prezident hukumat sanktsiyasini 
olgan farmonlarni chiqarishi 
mumkin. 
Prezident parlament qabul qilgan 
qonunga veto qo`ya olmaydi 
Prezident hukumat bilan  
kelishib farmoyish berishi  
mumkin. 
Prezident rasman Oliy Bosh 
Qo`mondon bo`lishi mumkin, 
ammo amalda harbiy vazir bu ishni 
bajaradi. 
Prezident o`z faoliyatida 
partiyadan mustaqil bo`ladi 
 
Lavozim bo`yicha Prezident qurolli kuchlarning Oliy Bosh  
Qo`mandoni hisoblanadi. 
 
Prezident hukmron partiya 
boshlig`i va uning kursiga 
rahbarlik qiladi 
Prezident hukmron partiya 
boshlig`i bo`lmaydi va rasman u 
bilan bog`liq emas 

 
124 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
D A V L A T   H O K I M I Y A T I  
(Rossiya federatsiyasida amalga oshiriladi)  

 Davlat boshlig`i 
hisoblanadi 

 Inson 
va
 fuqarolar huquq 
va erkinliklarining RF 
Konstitutsiyasi kafolati 
hisoblanadi. 

 RF suvereniteti, uning 
mustaqilligi va davlat 
yaxlitligini saqlash 
chora¬larini ko`radi 

 Davlat hokimiyati organ-
larining kelishilgan amal 
qilishi va o`zaro 
haraka¬tini ta`minlaydi 

 Davlat siyosatining ichki va 
tashqi siyosatini asosiy 
yo`nalishlarini belgilaydi. 

 Mamlakat ichkarisida va 
xalqaro munosabatlarda 
RF nomidan ish ko`radi. 

 RF vakillik va qonunchilik organi 
hisoblanadi. Federatsiya kengashi 
amalga oshiradi: 

 RF sub`ektlari o`rtasidagi chega-
ra o`zgarishlarini tasdiqlaydi  

 Prezident farmonini tasdiqlash 
(harbiy va favqulotda holat 
haqida) 

 RF prezidenti saylovini tayinlash 
va uni vazifasidan bo`shatish 

 Sudya va bosh prokurorni 
tayinlash, prokurorni vazifasidan 
bo`shatish 

 RF quroli kuchlaridan uning hu-
dudidan tashqarisida foydalanish 
to`g`risidagi masalani hal qiladi 
Davlat Dumasi: 

 RF hukumati raisini tayinlashga 
rozilik beradi. 

 Hukumatga ishonch bildirish 
haqidagi masalani hal etadi 

 RF markaziy banki raisini 
tayinlaydi va bo`shatadi. 

 Avf e`lon qiladi 

 RF Prezidentini lavozimidan ozod 
etish uchun ayblovni ilgari suradi 

 Ijroiya hokimiyatni amalga 
oshiradi. 

 Federal byudjetni ishlab 
chiqadi va uni ijrosini 
ta`minlaydi. 

 RFda yagona moliyaviy kre-
dit va pul siyosatini amalga 
oshirishni ta`minlaydi. 

 Madaniyat, fan, ta`lim, sog`-
liqni saqlash, ijtimoiy ta`mi-
not, ekologiya sohasida 
yagona davlat siyosatini 
yurgizishni ta`minlaydi. 

 Federal mulkni boshqarish 
ni amalga oshiradi 

 Qonunchilik, fuqarolarning 
huquq va erkinliklarini 
ta`minlash bo`yicha 
choralarni amalga oshiradi. 

 RF tashqi siyosatini amalga 
oshirish, mamlakat mudofaa-
sini, davlat xavfsizligini 
ta`minlash bo`yicha 
choralarni amalga oshiradi. 

 Konstitutsion sud: 

 RF va federal sub`ektlari 
tomonidan qabul qilingan 
qonunlar,normativ aktlarni 
RF Konstitutsiyasiga to`g`ri 
kelishi to`g`risida masalani 
hal etadi 

 Davlat hokimiyati organlari 
o`rtasidagi kompetent haqi-
dagi tortishuvni hal etadi. 

 RF Konstitutsiyasini 
sharxlaydi 

 RF Prezidentiga ayblov 
ilgari surilganda o`rnatilgan 
tartibga rioya etilishi 
to`g`risidagi xulosa beradi 

 Oliy SUD: 

 Fuqarolik, jinoiy va boshqa 
ishlar bo`yicha oliy sud 
organi hisoblanadi 

 Oliy hakamlik sudi: 

 Iqtisodiy tortishuvlar va 
boshqa arbitaj sudlari ko`ra-
digan masalalar bo`yicha 
oliy sud organi hisoblanadi. 
RF Prezidenti 
RF Federal majlis 
RF Hukumati 
RF sudlari 

 
125 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Rossiya Federatsiyasi – boshqaruvning respublika shaklidagi bo`lgan  
demokratik federativ huquqiy davlat 
R O S S I Y A N I N G   D A V L A T   T U Z I L I S H I  
Prezident – davlat boshlig`i, RF Qurollli 
Kuchlari Bosh Qo`mondoni 
RF konsti-
tutsion sudi.  
19 sudya 
Oliy 
sud 
Nomzodlarni 
ko`rsatadi 
Lavozimidan 
ozod etish 
Lavozimidan ozod 
etish uchun aybni 
e`lon qiladi 
Federal sobranie – 
parlament 
Saylovlarni 
tayinlaydi, 
tarqatadi, qonun 
loyihalari 
kiritadi 
Iste`foga 
chiqish 
to`g`risida 
qaror qabul 
qiladi 
 
Tayin-
laydi 
Ijroiya 
hokimiyati 
organlari 
tuzilishi  
to`g`risida 
taklif kiritadi 
Federatsiya 
kengashi 
Davlat  
Dumasi 
Rais va 
o`rinbosarlar 
450 deputat 
Rais va 
o`rinbosarlar 
178 a`zo 
RF sub`ektla-
ridan 2 nafar 
vakil  
(vakil-lik va 
ijroiya davlat 
organlaridan 
bittadan) 
Rais va 
o`rinbosarlar 
178 a`zo 
225 
225 
225 bir 
mandat 
lik saylov 
okrugi 
dan 
Partiya 
viy 
asosda 
okrug lar 
bo`yicha 
4 yilga saylanadi. 
RF prokura-
turasi 
RF Oliy 
hakamlik 
sudi 
Bosh  
prokuror 
Lavozimga tayinlaydi 
Lavozimga tayinlaydi  
va ozod qiladi 
 
Hukumat raisi 
O`rinbosarlar 
Federal vazirlar 
H u k u m a t 
Tayinlash-
ga rozilik 
berish 
RF ning ko`p millatli xalqi 
Yalpi, teng, to`g`ridan-to`g`ri saylovlar, 
yashirin ovoz berish yo`li bilan (4 yilga) 

 
126 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
S H V E Y T S A R I Y A N I N G   D A V L A T   T U Z I L I S H I    
(Boshqaruvning parlament shakli) 
Federal  
sud 
Ovoz berish va saylanish huquqiga ega  
bo`lgan aholi 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Prezident bir yilga 
 
Federal kengash (hukumat) 7 a`zo 
Kantonlar  
kengashi  
23 kantondan 46 
deputat 
Milliy  
kengash 
200 deputat 
Plebisuit 
Xalq  
tashabbusi 
Federal  
kanselyariya 
(hukumat  
shtabi) 
Federal  
kansler 
Kantonlarda 
saylovlar  
4 yilga 
Saylovlar  
6 yilga 
Saylovlar  
4 yilga 
Saylovlar 4 yilga 
Saylovlar  
6 yilga 
Federal majlis 

 
127 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
A Q S H N I N G   D A V L A T   T U Z I L I S H I    
(Boshqaruvning Prezidentlik shakli) 
Qonunchilik hokimiyati 
Ijroiya hokimiyat 
Sud hokimiyati 
X   A   L   Q  
Oliy  
federal sud 
12 federal 
appelyatsiya sudlari 
Federal okrug 
sudlari 
538  
saylovchilar 
14 departamentlar 
kabineti 
 
 
 
Prezident 
435  
deputat  
2 yilga 
100 
senator 
6 yilga 
KONGRESS 
 
Vakillar 
palatasi 
 
Senat 
Saylovlar 
Saylovlar 
Nazorat 
tayinlash 
nazorat 
impichment 
nazorat 
Orqali bo`shatish 
huquqiga ega emas hal 
etish huquqisiz 
ishonchsizlik votumi 
oddiy veto 

 
128 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
F R A N T S I Y A N I N G   D A V L A T   T U Z I L I S H I    
( b o s h q a r u v n i n g   « a r a l a s h »   s h a k l i )  
Vazirlar kengashi 
Bosh vazir 
Prezi-
dent 
Qurolli Kuchlar 
Oliy Bosh 
Qo`mondoni 
Konstitutsion 
kengash (9 a`zo) 
Magistraturaning 
Oliy kengashi 
OLIY SUD 
javobgarlik 
tayinlash 
raislik 
S a y l o v   h u q u q i g a   e g a   b o ` l g a n   a h o l i  
Saylovchilarning hududiy  
kollegiyalari vositachiligi orqali, 
to`g`ridan-to`g`ri bo`lmagan, qisman 
saylovlar (har 3 yilda 1/3 qismi). 
To`g`ridan to`g`ri 
saylov 5 yilga 
 
 
Senat  
319 senator 
 
 
Milliy  
majlis  
577 deputat 
Vazirlar 
Parla 
ment 
To`g`ridan 
to`g`ri 
saylov  
7 yilga 
Javobgarlik 
Ishonch votumi 
Xalq-
ning 
qarori 

 
129 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
B U Y U K   B R I T A N I Y A   D A V L A T   T U Z I L I S H I  
(Konstitutsion monarxiya)  
Oliy appelyatsiya 
sudi 
Yuqori palata 
a`zolari 
Bosh – vazir 
Departament 
vazirlari 
Appelya
tsiya 
sudi 
Yuqori 
sud 
Oliy odil sudlov 
Yuqori palata 
lordlar palatasi 
1200 a`zo 
aristokratiya va  
klir 
Quyi palata 
jamoalar  
palatasi 
630 deputat 
Davlat vazirlari 
Davlat amaldorlari 
Parlament kotiblari 
Suveren 
Grafliklar sudi va 
shahar sudlari 
S a y l o v   h u q u q i g a   e g a   b o ` l g a n   a h o l i  
Sud hokimiyati 
Ijroiya hokimiyati 
To`g`ridan-to`g`ri saylov 5 yilga 
Javobgarlik 
Ishonch 
Qonunchilik 
tashabbusi 
Mansabni 
almashtiradi 

 
130 
FUQAROLIK JAMIYATI  
 
Fuqarolik  jamiyati  nazariyasi  Aristotel,  TSitseron,  Forobiy,  Grotsiy,  Gobbs, 
Lokk, Gegel va boshqalar kabi ko`zga ko`ringan mutafakkirlar tomonidan yaratilgan.  
Amaliyotda barcha olimlar fuqarolik jamiyatining asosiy g`oyasi sifatida inson 
muammosini ilgari surishgan. Fuqarolik jamiyati – u individlar va ularning guruhlari 
manfaatlarini  qondiradigan  institutlar,  ahloqiy,  diniy,  milliy,  ijtimoiy-iqtisodiy, 
oilaviy munosabatlarning yig`indisidir. 
Fuqarolik jamiyatining tuzilishi: 

  nodavlat  ijtimoiy-iqtisodiy  munosabatlar  va  institutlar  (mulk,  mehnat, 
tadbirkorlik); 

  davlatga qaram bo`lmagan ishlab chiqaruvchilar (xususiy firma va b.) ; 

  jamoat birlashmalari va tashkilotlari; 

  siyosiy harakatlar va partiyalar; 

  tarbiya sohasi va nodavlat ta`limi; 

  nodavlat ommaviy axborot vositalari tizimi; 

  oila; 

  cherkov, diniy idoralar. 
Fuqarolik jamiyatining belgilari:  

  inson va fuqaro huquq va erkinliklarini yanada to`laroq tayinlanishi; 

  o`z-o`zini boshqaruv; 

  uni tashkil qiluvchi tuzilma va odamlarning turli guruhlari raqobati; 

  erkin shakllanuvchi ijtimoiy fikr va ko`pfikrlilik (plyuralizm); 

  yalpi  axborot  bilan  ta`minlanish  va  eng  avvalo  insoning  axborot  olishga  bo`lgan 
huquqini amalda bajarilishi; 

  hayotiy faoliyat unda muvofiqlashtirish qoidasi bo`yicha asoslanadi (mutanosiblik 
qoidasi bo`yicha tuziladigan davlat apparatidan farqli); 

  iqtisodiyotning ko`p ukladliligi; 

  hokimiyatning demokratik xarakteri va oshkoraligi; 

  huquqiy davlat; 

  kishilar  hayot  darajasini  munosib  ta`minlay  oladigan  davlatning  kuchli  ijtimoiy 
siyosati. 
 

 
131 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Insonning hayot faoliyati sharoitlarini, shaxs va ijtimoiy guruhlarning manfaat va turli xil  
ehtiyojlarini qondirishni va ro`yobga chiqarishni ta`minlovchi ijtimoiy munosabatlar, rasmiy va  
norasmiy strukturalar yig`indisidir. 
F U Q A R O L I K   J A M I Y A T I  
Asoslar 
Iqtisodiy 
Siyosiy 
Ma`naviy 
Ko`p ukladli 
iqtisodiyot 
Mulk 
shakllarining 
turli xilligi 
Tartibga 
solinadigan 
bozor 
munosabatlari 
Hokimiyat 
vakolatlarning 
markazlashtiril-
masligi 
Jamiyatda ishlab 
chiqarish vositala-
rining erkin egala-
rining mavjudligi 
Hokimiyatning 
bo`linishi 
Siyosiy 
ko`pfikrlik 
Fuqarolarning 
davlat va jamiyat 
ishlarida  
ishtirok etishi  
Qonun ustivor-
ligi va uning 
oldida hamma-
ning tengligi 
Tamaddunlik, 
yuqori 
ma`naviyat va 
axloqiylik 
Vijdon  
erkinligi 
Tavsifiy belgilar 
Amal qilish 
prinsiplari 
Ishlab chiqarish 
vositalariga xususiy 
mulkchilik 
Bir dunyoqarash 
va mafkuraning 
tanho hukmron 
bo`lolmasligi 
Demokratiyaning 
rivojlanganligi va 
tarmoqlanganligi 
Fuqarolarning 
huquqiy 
himoyalanganligi 
Fuqarolik mada-
niyatining bel-
gilangan darajasi 
Shaxsning indivi-
dual erkinligi va 
mustaqilligi 
Xalq suvereniteti, 
xalqning ustuvorligi 
va to`la xalq 
hokimiyati 
Fuqarolarning 
davlat va jamiyat 
faoliyati to`g`risida 
xabardorligi 
Qonunlarning ado-
latli bo`lishi va 
ularning so`zsiz  ijro 
etilishi 

 
132 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
F U Q A R O L I K   J A M I Y A T I  
Tarixiy tiplari 
T u z i l i sh i 
Jamoa 
 
Ijtimoiy birliklar  
(tabaqa, ijtimoiy  
guruh, sinf) 
 
 
Jamiyat mamlakat 
fuqarolari yig`indisi 
sifatida 
 
Fuqarolarning jahon 
hamjamiyati 
Amal qilish shakllari 
Qonunchilik va hukumat organlarida tashkil 
etiladigan siyosiy partiyalar va lobbist tashkilotlar 
(qo`mitalar, kengashlar) 
Ijtimoiy-siyosiy tashkilotlar va harakatlar (ekologiya, 
urushga qarshi, huquqni himoyalovchi) 
Tadbirkorlar uyushmasi, iste`molchilar assosiasiyasi, 
xayriya jamg`armalari 
Ilmiy va madaniy tashkilotlar,  
sport jamiyatlari 
Munisipal kommunalar, siyosiy klublar 
Mustaqil ommaviy axborot vositalari 
Ch e r k o v 
O i l a 
Nisbiy 
Mavjud ishlab 
chiqarish kuchlari 
doirasida 
Real 
Muayyan 
mamlakatda konkret, 
tarixiy 
Mutlaq 
 
Ideal, oliy maqsad 
 

 
133 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
F U Q A R O L I K   J A M I Y A T I   V A   S I Y O S I Y  
H O K I M I Y A T  
O`zaro aloqalar  
mexanizmi 
O`zaro harakatlar 
variantlari 
 
O`zaro ta`sirlar va o`zaro 
harakatlarning 
muvozanatlashgan shartlari. 
Hokimiyatning  
bo`linishi 
Siyosiy  
ko`pfikrlilik 
Oshkora  
muxolifat 
Demokratik  
qonunchilik 
Hokimiyatning tan  
olinishi 
Fuqarolik jamiyati 
elementlarining  
rivojlanganligi. 
Hokimiyat va elementning 
qonunga bo`ysunganligi. 
Davlat hokimiyatining  
shaxslarni ajralmas va dahlsiz 
huquqlari yig`indisi bilan 
cheklanishi. 
Demokratik tarti¬botlar 
sharoitlarida yaqindan 
o`zaro foydali  
hamkorlik. 
Totalitar  
tartibotlarda doimiy 
muxolifat 
Totalitarizmdan demok-
ratiyaga o`tish davrida 
fuqarolik hokimiyatini 
siyosiy hokimiyatga faol 
qarama-qarshilantirish. 

 
134 
SIYOSIY PARTIYALAR, SIYOSIY MANFAATLAR  
 
Siyosiy partiyalar tushunchasi, funktsiyalari va tuzilishi 
“Partiya”  termini  lotin  tilidan  olingan  bo`lib,  “qism”,  “guruh”  degan 
ma`noni  anglatadi.  U  qadimgi  dunyodanoq  tarqalgan  edi.  Biroq  tom  ma`noda 
siyosiy  partiyalar  parlamentarizmning  shakllanishi  jarayonida,  ya`ni  XVIII-XIX 
asrlarda paydo bo`ldi.  
Siyosiy partiya – bu ijtimoiy guruhlar va sinflarning ancha faol va uyushgan 
qismi bo`lib, ularning manfaatlarini aks ettiradi, umumiy mafkura bilan bog`liq va 
siyosiy hokimiyat uchun kurash olib boradi. 
Siyosiy partiyalar muyyan maqsadlarni ko`zlab, jamiyat tashkiloti va siyosiy 
hayotiga  ta`sir  etadi,  davlat  hokimiyatini  amalga  oshirishda  hal  qiluvchi 
mavqelarni  qo`lga  kiritadi.  Odatda,  siyosiy  tizimda  bir  necha  partiyalar  harakat 
qiladi,  bu  turli  xil  ijtimoiy  qatlamlar  va  sinflar  o`rtasidagi  qarama-qarshiliklar 
bilan, ularning har birini o`z siyosatini amalga oshirish uchun kurash olib borishi 
bilan bog`liq. 
Jamiyat  siyosiy  tizimida  partiyalar  alohida  o`rinni  egallaydi.  U  boshqa 
institutlar  (kasaba  uyushmasi,  dehqonlar  birlashmasi  va  boshqa  jamoat 
tashkilotlari)dan  farq  qiladi.  Mazkur  institutlar  ham  siyosiy  faoliyati  bilan 
mashg`ul bo`lsalar-da, ularning asosiy faoliyati o`z a`zolarining ijtimoiy-iqtisodiy 
va boshqa manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan bo`ladi. O`z navbatida, siyosiy 
partiyalar  faoliyatining  bosh  mezoni  hokimiyatni  egallash  va  amalga  oshirishga, 
davlat ishlarini boshqarish uchun kurashga qaratilgan bo`ladi. 
Siyosiy  partiya  jamiyatning  muayyan  sinf,  qatlami  manfaatlarining  izchil 
ifodachisi  sifatida  maydonga  chiqib,  kishilarning  ko`ngilli  jamoasini  o`ziga 
namoyon etar ekan, bu kishilar mafkura jihatidan birlashgan va uyushgan bo`ladi, 
o`zlarining  asosiy  manfaatlarini  amalga  oshirish  uchun  davlat  hokimiyatini 
egallashni,  ushlab  turishni  va  undan  foydalanishni  maqsad  qilib  qo`ygan 
bo`ladilar. 
Siyosiy partiyalarning funktsiyalari: 

  yirik ijtimoiy guruhlar manfaatlarini aniqlash, ta`riflash va qondirish; 

  kishilarning muayyan qismini faollashtirish va yaqinlashtirish; 

  siyosiy hokimiyat uchun va undan foydalanish uchun kurash, o`zgarib turuvchi 
vaziyatga  qarab  mazkur  kurashning  shakli,  vositalari  va  metod  (ulul)larini 
aniqlash  (ochiq  va  yopiq,  inqilobiy  va  tadrijiy-islohotchilik,  qurolli  va  kuch 
ishlatmaslik va b.); 

 
135 

  oliy  va  mahalliy  hokimiyat  organlarini  shakllantirish  bo`yicha  saylov 
kampaniyasini  tayyorlash  va  o`tkazish,  ularga  o`z  tarafdorlarini  yo`llash, 
ularning parlamentdagi faoliyati ustidan nazoratni tashkil etish; 

  partiya mafkurasini ishlab chiqish, jamiyatni rivojlantirishning siyosiy dasturini 
ishlab chiqish va amalga oshirish, ijtimoiy fikrni shakllantirish va tashviqot olib 
borish; 

  jamiyatni yoki uning ma`lum qismini siyosiy jihatdan tarbiyalash; 

  partiya  uchun,  turli  xil  ijtimoiy  tashkilotlar  va  davlat  apparati  uchun  kadrlar 
tayyorlash va ularni yo`llash, hukmronlik qiluvchi elitani shakllantirish. 
Siyosiy  partiyalarning  tuzilmasini  partiya  apparati,  oddiy  partiya  a`zolari 
(partiya  ommasi)  tashkil  etadi.  Uning  ijtimoiy  asosini  partiya  tarafdorlari  tashkil 
etadi. 
Siyosiy  partiyalar  jamiyatdagi  turli  xil  kategoriyadagi  kishilarning, 
qatlamlarning, guruhlarning, sinflarning turlicha manfaatlarini ifoda etadi. 
Odatda  siyosiy  partiyalarni  quyidagi  mezonlar  bo`yicha  klassifikatsiya 
qiladilar: 
1.  Dasturi  va  faoliyatining  ijtimoiy  yo`nalishga  qarab:  sotsial-demokratik, 
liberal-demokratik, kommunistik, sinfiy, millatchi, irqchi, fashistik, diniy, davlat-
patrioti, xalq; 
2.  Ular  faoliyatining  g`oyaviy  asoslariga  qarab:  doktrinal  (eng  avvalo  o`z 
mafkurasini  himoya  qilishga  yo`naltirilgan),  pragmatik  (harakatning  amalda 
maqsadga  muvofiqligiga  yo`naltirilgan)  va  xarizmatik  (aniq  bir  siyosiy  etakchi 
(lider) atrofiga birlashgan; 
3.  Dasturni  bajarilishi  metodiga  qarab  inqilobiy  (jamiyatni  sifat  jihatidan 
keskin  qayta  qurishga  intiluvchi)  va  islohotchi  (jamiyat  hayotini  tuzilmalarini 
qat`iy o`zgartirmasdan yaxshilashga intiluvchi) ; 
4.  Siyosiy  harakatlarning  xarakteriga  qarab:  reaktsion,  konservativ, 
mo``tadil, radikal, ekstremistik; 
5.  Davlat  hokimiyati  oliy  organlaridagi  vakillikka  va  rasmiy  siyosatga 
munosabatiga  qarab:  hukmron  va  muxolif  (muxolif  yuridik  maqomiga  ko`ra 
ochiqcha, yarimochiqcha, yashirish bo`lishi mumkin) ; 
6. Siyosiy spektrdagi o`rniga qarab: chap (so`l), markaziy, o`ng; 
7.  Partiya  etakchilari  bilan  oddiy  partiya  a`zolari  o`rtasidagi  munosabat 
uslubiga qarab: demokratik va antidemokratik; 

 
136 
8.  A`zo  bo`lish  xarakteriga  qarab:  kadrlar  (kam  sonliligi,  erkin  a`zo 
bo`lishlik, tashkiliy yumshoqlik) va ommaviy (o`z safiga imkoni boricha ko`proq 
a`zolarni jalb etish, aloqalarni mustahkamlash, tuzilmani mustahkamlash) ; 
9.  Tashkiliy  tuzilishiga  qarab:  parlament  (bu  erda  dastlabki  birlashmalar 
sifatida  hududiy  qo`mitalar  amal  qiladi),  leyborist  (parlament  partiyalarning 
xilma-xilligi, jamoa bo`lib a`zo bo`lishga imkon beruvchi partiyalar) va avangard 
(o`z  a`zolarini  hududiy  ishlab  chiqarish birlashmasi  va  demokratik  markazlashuv 
qoidasi asosida tuzilgan). 
Albatta,  mazkur  klassifikatsiya  va  boshqa  har  qanday  klassifikatsiya 
tugallanmagan  va  shartli  asosida  olingan.  YAna  bir  qancha  mezonlarni  sanab 
o`tish mumkin. Biroq shuni ham unutmaslik kerakki, bir partiyaning o`zi ham bir 
necha xil pozitsiyalar asosida ko`rib chiqilishi va turlarga ajratilishi mumkin. 
Siyosiy  plyuralizm  (ko`pfikrlilik)  –  bu  turli  ko`rinishdagi  siyosiy 
kuchlarning  mavjud  bo`lishi,  ularning  o`zaro  raqobat  bilan  davlat  hokimiyati 
organlarida vakillikka ega bo`lishiga ko`maklashuvchi printsip. U turli xil nuqtai-
nazarlar o`rtasida bahs, bo`linishni, manfaatlar to`qnashuvini nazarda tutadi. 
Siyosiy  plyuralizmning  mohiyatini  jamiyat  turli  guruhlarining  ko`p 
ko`rinishli manfaatlarini ifodalovchi ko`plab fikrlar, qarashlar, pozitsiyalar tashkil 
etadi.  Siyosiy  plyuralizm  nafaqat  ijtimoiy  ongda,  balki  turli  siyosiy  institutlarni 
gavdalantirib  va  jamiyatning  muayyan  tuzilmasiga  ta`sir  etib,  siyosiy  amalyotda 
ham  paydo  bo`ladi:  partiyalarda,  harakatlarda,  frontlarda,  assotsiyalarda, 
fraktsiyalarda, shuningdek, hamma darajadagi vakillik organlarida. 
Siyosiy  plyuralizm  ko`p  hollarda  mulk  shaklining  xilma-xilligidan, 
hayotning  turli  xil  ko`rinishlari  zaruratidan  kelib  chiqadi.  Hayot  faoliyatining 
ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimot va boshqa sohalarida band bo`lgan kishilar 
guruhlarining  manfaatlari  va  konkret  ijtimoiy  pozitsiyalari  uning  asosi 
hisoblanadi. 
Plyuralizmning ijtimoiy qimmati shundaki, uning ko`magida individning o`z 
fikrini  ifoda  etishga  imkoniyat  ta`minlanadi,  imkoniyatlar  tengligi,  jamiyatda 
mavjud bo`lgan barcha guruhlarga nisbatan toqatli bo`lish ta`minlanadi. 
Siyosiy  plyuralizm  ko`ppartiyaviylik  bilan,  g`oyalar  raqobati  bilan  bog`liq 
bo`lib,  konstitutsiya  va  qonunlar  doirasida  butun  siyosiy  kuchlarning  ongli 
ravishda,  aql  bilan  legal  kurash  olib  borishini  ko`zda  tutadi,  ozchilikni  o`z 
tuzilmasini, jumldan muxolifatni ham saqlanishiga imkon yaratadi. 
Siyosiy plyuralizmning tarkibi (komponenti): 

  siyosiy g`oyalar va tashkiliy shakllarning turli ko`rinishda ekanligi; 

 
137 

  yakka markazchilikni rad etish; 

  kishilarning partiyalar va boshqa qonuniy tashkilotlarga erkin birlashishi; 

  boshqacha  fikrlarga,  qarama-qarshi  qarashlarga  nisbatan  uzrli  munosabatda 
bo`lish; 

  muxolif kuchlarning mavjudligi va ularning to`siqsiz faoliyat ko`rsatishi; 

  markaziy hokimiyatning cheklanishi, hokimiyatning bo`linishi; 

  hokimiyatda siyosiy tuzilmani almashtirish imkoniyati. 
O`zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasining  12-moddasida  siyosiy 
plyuralizm  qonuniy  mustahkamlangan.  Unga  ko`ra,  “O`zbekiston  Respublikasida 
ijtimoiy-siyosiy  institutlar,  mafkuralar  va  fikrlarning  xilma-xilligi  asosida 
rivojlanadi”. 
 
Siyosiy kampaniyalar: ularning strategiyasi va taktikasi 
Siyosiy  kampaniyalar  –  bu  mayyan  maqsadlarga  erishishga  mo`ljallangan 
harakatlar  tizimidir.  Odatda  siyosatda  bunday  maqsadlar  bilan  jamiyatda 
hokimiyat  tuzilmasida  o`zgarishlar  bo`ladi,  ya`ni  siyosiy  vakolatlar  qayta 
taqsimlanadi,  hokimiyat  organlari  shakllanadi,  u  yoki  bu  milliy  ustuvorliklarga 
erishiladi. Demak, gap jamoa bo`lib harakat qilish haqida ketayotgan ekan, siyosiy 
kampaniyalarning 
muvoffaqiyati 
sezilarli 
darajada 
uning 
maqsadlarini 
odamlarning ko`pchilik miqdorda qo`llab-quvvatlashiga bog`liqdir. 
Siyosiy  kampaniyaning  muvoffaqiyatlari  bir  qator  holatlar  bilan  belgilab 
olinadi: 

  iqtisodiy kon`yuktura, uning muhitida siyosiy kampaniya avj oladi; 

  hamma uchun tushunarli bo`lgan shiorlar, ramzlar, ularda pozitiv munosabatlar, 
hissiy  javoblarni  talab  qiluvchi  kampaniyaning  dasturiy  maqsadlari  obrazli 
shaklda ifodalanadi; 

  umume`tirof  etilgan  lider,  uning  obrazi  kampaniya,  harakat  maqsadlarining 
etuk ifodasi bo`lib xizmat qiladi. 
Demokratik jamiyat uchun saylov kampaniyasining muhim ko`rinishlaridan 
biri saylovdir. 
Saylov  kampaniyasi  olib  borishning  maxsus  texnikasi  saylov  muhandisligi 
deb  ataladi  va  bir  qator  ob`ektiv  va  sub`ektiv  holatlarni  hisobga  olgan  holda 
quriladi: 

  saylovchilarning kayfiyatlari va siyosiy afzalliklarini ma`lum darajada ijtimoiy-
iqtisodiy sharoitlarga bog`liqligi mavjud bo`ladi; 

 
138 

  mazkur  jamiyatda  yoki  ijtimoiy  guruhda  hukmronlik  qiluvchi  siyosiy 
madaniyat  ovoz  berishda  qatnashuvchi  kishilarning  siyosiy  orientatsiyasiga 
ta`sir etadi; 

  saylanadigan lavozimga da`vogarning shaxsi, uning o`z maqsadlarini tushunarli 
qilib  bera  olishi,  ovoz  beruvchilar  ommasiga  yoqishi  yoki  yoqmasligi  muhim 
rol o`ynaydi; 

  ovoz  berish  natijasi  uchun  nafaqat  nomzodning  shaxsiga  bo`lgan  munosabat, 
balki mazkur vaqtda nomzod namoyon etayotgan va himoya qilayotgan siyosiy 
kuchlar manfaatlari ham muhimdir. 
Saylovlarda  ishtirok  etishdan  bosh  tortishga  olib  keladigan  hatti-harakatlar 
ichida siyosiy arboblarga befarqlik bilan qarash hissi, siyosiy tizimga dushmanlik 
ruhi, kishilarning ovoz berishda ongli ravishda, puxta o`ylab ish ko`rishga xalaqit 
beruvchi  murakkab,  chalkash  saylov  jarayonlari,  shuningdek  turli  xil  siyosiy 
o`yinlar, aldovlar ham hukmronlik qiladi. 
 

 
139 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Davlatda hokimiyatni amalga oshirishda ishtirok etishga yoki siyosiy hokimiyatni egallashga harakat 
qiluvchi, mafkuraviy birlik bilan bog`liq bo`lgan ko`ngilli ittifoq 
S I Y O S I Y   P A R T I Y A L A R  
A s o s i y   b e l g i l a r i  
S t r u k t u r a  
F u n k s i y a l a r  
Muayyan mafkurani yoki dunyoni 
alohida talqin etuvchi 
Kishilarning uyushgan  
birlashmasi 
Hokimiyatni qo`lga olish  
va amalga oshirishni maqsad  
qilib qo`yish 
Siyosatda jamiyatning muayyan 
ijtimoiy guruh manfaatlarini 
ifodalash va himoya qilish 
Partiya apparati 
Oddiy a`zolar 
Partiya tarafdorlari 
 
Hokimiyat uchun kurash, undan 
foydalanish yoki uning ustidan 
nazorat qilish 
Katta ijtimoiy guruhlarning 
manfaatlarini yuzaga chiqarish, 
shakl berish va asoslash 
Katta ijtimoiy guruhlarni 
faollashtirish va 
integratsiyalashtirish 
Partiya mafkurasini ishlab chiqish, 
tashviqot olib borish va ijtimoiy fikrni 
shakllantirish 
Jamiyatni yaxlit yoki bir qismini 
siyosiy tarbiyalash 
Partiya, davlat strukturasi, turli 
ijtimoiy tashkilotlar uchun kadrlar 
tayyorlash 

 
140 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Hokimiyat va uni amalga oshirish uchun kurashda ishtirok etuvchi (hukmron va muxolif)