O`rta ta`lim vazirligi buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti

Partiyalar  
siyosati 
Faoliyat ustuvorligi 
(maqsad) 
Betaraflik  
siyosati 
Milliy kelishuv 
siyosati 
Jamoat tashkilotlari 
va harakatlar 
siyosati 
“Ochiq eshiklar” 
siyosati 
“Katta sakrash” 
siyosati 

 
30 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
SIYOSIY  
MANFAAT 
 
Kishilarni muayyan siyosiy 
maqsadlarni qo`yishga 
rag`batlantiruvchi va ularga 
erishish yuzasidan aniq siyosiy 
harakatlarni ro`yobga 
chiqaruvchi ichki, anglab 
yetilgan siyosiy xulq manbaini 
o`zida mujassamlashtiradi. 
SIYOSIY  
MUNOSABATLAR 
 
Hokimiyat  
institutlarining va  
ijtimoiy guruhlarning o`zaro 
aloqadorlikdagi qat`iy 
xususiyatini ifodalaydi. 
 
 
 
S I Y O S A T ¬
N I N G  
T U Z I -
L I S H I  
SIYOSIY  
TASHKILOT 
 
Ijtimoiy jarayonlarni tartibga 
solish va boshqarish 
markazlarini ommaviy 
hokimiyat institutlarining roli 
sifatida ifodalaydi. 
SIYOSIY  
ONG 
 
Siyosiy hayotni  
kishilarning anglab  
yetilgan munosabatlariga 
o`zlarining muhim 
manfaatlariga qaramligini 
tavsiflaydi. 
SIYOSIY  
FAOLIYAT 
 
Sub`ektlar ijtimoiy 
faolligining turli ko`rinishlari 
bo`lib, ularning harakati 
o`zlarining siyosiy 
maqomlarini ular tomonidan 
amalga oshirishni ifodalaydi. 

 
31 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
S I Y O S A T   I J T I M O I Y   H A Y O T N I N G   B O S H Q A  
S O H A L A R I   B I L A N   O ` Z A R O  
M U N O S A B A T L A R I  
Siyosat- oqibat aloqalari 
 
Siyosiy jarayonlarni nosiyosiy  
(iqtisodiy, g`oyaviy, madaniy)  
omillar bilan o`tib borish xususiyatini  
va kelib chiqishi determinatsiyasini 
tushuntirib beradi 
Funksional aloqalar 
 
Siyosat va ijtimoiy hayotning  
boshqa sohalarining o`zaro aloqadorligini 
ijtimoiy jarayonlarni tartibga solishning  
nisbatan mustaqil tizimi sifatida  
aks ettiradi. 
 
S I Y O S A T  
 
Iqtisodiyot 
 Madaniyat 
 Din 
Ijtimoiy soha 
Huquq  
Mafkura 
Axloq 

 
32 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
S I Y O S A T N I N G   A S O S I Y   F U N K S I Y A L A R I  
 
 
 
S I Y O S A T  
Jamiyatning  
barcha guruh va  
qatlamlari eng  
muhim manfaatlarini 
ifodalaydi. 
Ijtimoiy tizimning 
yaxlitligini, barqarorlik  
va tartibotni  
qo`llab-quvvatlash, aholi 
turli qatlamlarining 
integratsiyasi 
Inson va tabiat,  
xalqlar o`rtasidagi 
munosabatlar  
sohalarini kengaytirish, 
jamiyat va inson  
ijtimoiy taraqqiyotining 
innovatsionligini 
ta`minlash. 
Ijtimoiy jarayonlarni 
boshqarish va rahbarlik 
qilish, vujudga keladigan 
ziddiyatlarni 
ixchamlashtirish, fuqaro  
va davlat o`rtasidagi 
munosabatning 
sivilizatsiyali bo`lishini 
ta`minlash. 
 
Shaxsning  
ijtimoiylashuvi,  
insonni mustaqil  
ijtimoiy faol  
mavjudot sifatida 
qonuniylashtirish 

 
33 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
S   I   Y O   S   A   T  
Davlat ishlarida 
qatnashish, uning faoliyati 
mazmuni, vazifalari va 
shakllarini aniqlash. 
Siyosiy hokimiyatdan foydalanish  
orqali manfaatlarni tartibga solish  
bilan bog`liq bo`lgan katta ijtimoiy 
guruhlararo munosabatlar sohasidagi 
faoliyat. 
Davlatning  
ijtimoiy turmush 
masalalari yoki 
voqealari yig`indisi 
Kishilar o`rtasida o`zaro 
munosabatlarda ma`lum 
maqsadlarga erishishga 
qaratilgan harakatni 
tavsiflash. 
O`ziga xoslik 
Davlat - hokimiyat tartibga soladigan 
ob`ektlar sonini ongli ravishda 
ko`paytirish yoki kamaytirish layoqati, 
universallik. 
 
Ijtimoiy turmushning boshqa 
sohalariga kirib borish layoqati. 
 
Nosiyosiy ijtimoiy hodisalar,  
sohalar bilan hisoblashish  
layoqati 
Siyosatni tushuntirishning asosiy paradigmalari (yondashuvlari) 
Teologik 
 
Siyosat va hokimiyat 
mavjudligini haddan 
tashqari tabiiy  
izohlash. 
 
Sotsial (ijtimoiy) 
 
Siyosat - siyosiy sub`ektning 
ijtimoiy-madaniy xususiyati, 
ijtimoiy turmushning boshqa 
sohalari harakati orqali 
tavsiflanadi. 
Racional tanқidlar 
 
Siyosat, unga nisbatan 
tashqi bo`lmagan omillar 
bilan emas, balki ichki 
sabablar, o`ziga xosliklar, 
elementlar bilan 
tushuntiriladi. 
Naturalistik 
 
Siyosat tabiati quyidagi ta`sirlardan kelib 
chiqadi: 
 
Tashqi tabiiy 
muҳit. 
Tirik tabiat 
xususiyati. 
Insonni 
sifati. 
Geograf. 
yondashuv 
Biologik 
yondashuv 
Ruhiy 
yondashuv 

 
34 
SIYOSIY QARASHLAR, G`OYALAR VA TA`LIMOTLAR 
TARIXI 
 
Antik davrning siyosiy tafakkuri 
Siyosiy fikr Qadimgi Gretsiya va Qadimgi Rimda shiddatli siyosiy hayotni 
nazariy  jihatdan  umumlashtirish  shakli  sifatida  rivojlandi.  Polis  demokratiyasi 
institutlarining  amal  qilishi,  unda  fuqarolarning  faol  ishtiroki,  siyosiy  qarama-
qarshiliklarni  hal  qilish  mexanizmining  mavjudligi,  jamiyatda  birlikni  ta`minlash 
chora-tadbirlari  to`g`risidagi  tassavurlarning  borligi.  Bunday  g`oyalar,  fikrlar 
hozirgacha ham o`z axamiyatini yo`qotmagan. 
Buyuk  grek  faylasufi  Platon  (er.avv.427-347yy.)  o`zining  asarlarida 
(“Davlat”,  “Siyosat”,  “Qonunlar”)  davlatning  kelib  chiqishi  to`g`risida  qiziqarli 
rivoyatlarni yaratdi: har bir kishi o`zining ehtiyojini yolg`izlikda qondira olmasligi 
va o`zgalarning yordamiga muhtojligi tufayli davlat kelib chiqqan. 
U  ideal  davlat  to`g`risidagi  tasavvurni  shakllantiradi,  ya`ni  real  mavjud 
bo`lmagan  va  quyidagi  xususiyatlardagi  davlat:bu  erda  hokimiyat  layoqatli 
kishilarga 
tegishli, 
ijtimoiy 
ierarxiya 
(quyi 
mansabdorlarning 
yuqori 
mansabdorlarga  bo`ysunish  tartibi)ning  mavjudligi  hokimiyat  vakolatlarining 
tengsizligida ifodalanadi; bunday davlatda siyosiy munosabatlar adolat printsipiga 
bo`ysunadi,  ya`ni  Platoning  fikricha,  buning  mazmuni  -  har  kim  belgilangan 
majburiyatni  bajaradi  va  shuning  uchun  taqdirlanadi;  iste`mol  tengligi  printsipi 
sifatidagi “Kommunizm” yuqori sinflarda amalga oshiriladi va quyi sinflar oldida 
ular jipsligini saqlashning sharti bo`lib xizmat qiladi. 
Platon  o`zi  yashagan  davrda  mavjud  bo`lgan  davlat  tuzilishining  real 
tiplariga  tavsif  beradi:  timokratiya  –  shuhratparaslar  hokimiyati;  oligarxiya  - 
ozchilikning  ko`pchilik  ustidan  hukmronligi;  demokratiya  –ko`pchilikning 
hokimiyati 
(boylar 
va 
kambag`allar 
o`rtasidagi 
qarama 
–qarshilikni 
keskinlashuvini  mazkur  shaklning  kamchiliklaridan  biri  sifatida  e`tirof  etadi); 
tiraniya  –  bir  kishining  hamma  ustidan  hukmronligi  (Platonning  e`tirof  etishicha 
boshqaruvning yomonroq ko`rinishi). 
Yana  bir  grek  faylasufi  Aristotel(er.av.384-322  yy.)  o`zining  “Siyosat”, 
“Afina  politiyasi”,  “Etika”  kabi  asarlarida  siyosiy  hayotning  turli  masalalarini 
tadqiq  etadi.  U  davlat  tuzulishi  shakllarini  to`g`ri  (monarxiya,  aristokratiya, 
politiya  –  bunda  hokimiyat  umumiy  farovonlik  yo`lida  amalga  oshiriladi)  va 
noto`g`ri (tiraniya, oligarxiya, demokratiya – bunda hokimiyat mexanizmi kimlar 
hukmronlik qilsa, o`shalarning manfaatlariga bo`ysunadi)ga ajratadi. Aristokratiya 

 
35 
va  demokratiya  sifatlarini  o`zida  mujassamlashtirgan  politiyani  Aristotel  davlat 
tuzulishining eng ma`qul tipi deb hisoblaydi.  
Ijtimoiy  silkinishlarning  asosi  sifatida  mulkiy  tengsizlikni  ko`rsatar  ekan, 
faylasuf siyosiy jarayonlarning ijtimoiy tomoniga diqqatini qaratadi. 
Aristotel  tomonidan  “o`rta  element(unsur)”  nazariyasi  yaratilgan  bo`lib, 
unga ko`ra boy ham bo`lmagan, kambag`al ham bo`lmagan, o`zining jamiyatdagi 
o`rni va mustaqilligi, erkinligi bilan jamiyatni ijtimoiy silkinishlardan saqlab tura 
oladigan  tabaqalar  jamiyati  ilgari  suriladi.  Bu  g`oya  hozirgi  zamonda  keng 
tarqalgan “o`rta sinf” nazariyasining asosini tashkil etadi. 
Buyuk rim mutafakkiri, notiq, siyosiy arbob bo`lgan Mark Tulliy TSitseron 
(er.av.106-43  yy)ning  ko`pgina  g`oyalari  ham  bugungi  kun  uchun  dol-zarb 
sanaladi. 
Aristotelning  izidan  borib,  u  ham  o`zida  demokratiya  va  aristokratiya 
xususiyatlarini  mujassamlashtirgan  boshqaruv  shaklini  maqbul  deb  hisobladi. 
”Saylanadigan  lavozimlarga  da`vogarlar  uchun  qisqacha  qo`llanma”  deb 
nomlangan asarida TSitseron hozirgi zamon siyosiy amaliyotida qo`llanishi lozim 
bo`lgan juda ko`p foydali maslahatlarini yozib qoldirgan. 
 
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
S I Y O S I Y   G ` O Y A L A R I N I N G   P A Y D O   B O ` L I S H I   V A    
R I V O J L A N I S H   T A R I X I  
Asosiy tarixiy  
davrlar 
Asosiy bilimlar va etuk 
mutaffakirlar 
Ijtimoiy siyosiy ta`limotlarning o`ziga xos  
xarakterli jihatlari 
Qadimgi Sharq siyosiy 
ta`limotlari (Misr, Eron, 
Xitoy, Bobil, Hindiston) 
Hammurapi, Zardushtiylik, 
Konfusiy 
Bu davrda siyosiy qarashlar mustaqil ilm sohasi bo`lib ajralib 
chiqmagan siyosiy hokimiyat va tuzum alohida nuqtai- nazardan  
kelib chiqib tushuntirgan 
Qadimgi Rim,  
Yunon siyosiy  
ta`limotlari 
Gomer, Salamon,  
Pifagor, Demokrit, Suqrot, 
Platon, Siseron 
Sekin-astalik bilan siyosiy qarashning afsonaviy formalaridan  
ozod bo`lish, falsafiy bilimlarning mustaqil bir qismi sifatida  
bayon qilinganligi, davlat tuzilishi tahlili va uning boshqaruv tasnifini 
ishlab chiqish 
O`rta asr ijtimoiy-siyosiy 
ta`limotlari 
M.Avgustin,  
 F.Akvinskiy 
Diniy bilimlarning kuchayishi natijasida ijtimoiy-siyosiy g`oyalarning 
rivojlanishi. Siyosiy hokimiyatning diniy nazariya bilan asoslanishi.  
Davlat siyosatida dinning roli 
Uyg`onish va madaniy 
yuksalish davrlarida siyosiy 
ta`limotlar 
Makiavelli, M.Lyuter, 
 T. Mor, T. Kampanella,  
J. Boden, G.Gobbs 
Dinni siyosiy g`oyalardan ajralib chiqishi, siyosiy nazariyada 
insonparvarlik g`oyalarining rivojlanishi. Insonparvarlikka 
asoslangan demokratik qarashlar, jamiyatni inqilobiy o`zgartirish, 
erkinlik, tinchlik gғoyalarini ilgari surgan 
Yangi davrdagi siyosiy 
ta`limotlar 
Sh. Montesk`e,  
J.J.Russo,  
O.Kont 
Liberal siyosiy mafkuraning shakllanishi. Hokimiyatning bo`linishi 
muqarrarligini asoslanishi: 
-  huquqiy davlat tasnifi;  
-  burjua demokratiyasini boshqaradigan mexanizm;  
-  inson va fuqarolar huquqlari shakllanishi 

 
37 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Asarlari – “Baxt-saodatga erishuv haqida”, “Fozil shahar aholisining fikrlari”, “Baxt – saodatga erishuv yo`llari haqida 
risola”, “Buyuk kishilarning naqllari”, “Fuqarolik siyosati”, “Qonunlar haqida kitob”. 
Yaqin va O`rta Sharq mamlakatlari faylasuflari orasida birinchi bo`lib jamiyatning kelib chiqishi, uning maqsad va  
vazifalri haqidagi ta`limotni ishlab chiqdi. 
O`rta asr sharoitida jamiyat tabiiy ravishda kelib 
chiqqanligini asoslab berdi 
Inson faqat boshqalar yordamida hayot qiyinchiliklariga 
qarshi kurasha olish mumkinligini asoslab berdi 
Inson qadr-qimmatini kamsituvchi va o`zga 
mamlakatlarni bosib olishga asoslangan jamiyatga 
qarshi chiqdi 
A B U   N A S R   F O R O B I Y N I N G   I J T I M O I Y - S I Y O S I Y   Q A R A S H L A R I    
8 7 3   y .   F O R O B .   –   9 5 0   y .   D A M A S H Q  

 
Haqiqiy baxtga erishish uchun harakat qiluvchi, o`zaro 
yordam qiluvchi, xalqini birlashtirgan shahar – fozil 
shahardir”; 

 
“Davlatni idora etuvchi shaxs o`zining fazilati va xulq odobi 
bilan ajralib turishi kerak” 

  Fozil shaharlar yuqori madaniyatli bo`ladi. Unda yashaydigan 
xalq o`zi istagan kasb-hunarni egallaydi. Bunday jamiyatda 
to`la erkinlik va teng huquqlik hukm suradi”; 

 
“Shaharlar insonlarning jamoa bo`lib uyushishini oliy shakli 
bo`lib, unda insoniy barkamol bo`lib etishishi uchun zaruriy 
sharoitlar bo`ladi”;  

 
“Odamlarga nisbatan ularni birlashtiruvchi boshlang`ich  
asos – insoniylikdir”. 

 
38 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
NIZOMULMULKNING DAVLAT BOSHQARUVIGA OID QARASHLARI  
(ABU ALI AL-HASAN IBN ALI IBN ISHOQ AT-TUSIY)  
(1017 y. TUS – 1092 y. NAHOVAND) 
Saljuqiylar davlati arbobi. Saljuqiy shoh Alp Arslon, o`g`li Malikshoh saroyida vazir bo`lgan. Davlatni 
boshqarish ishlarini markazlashtirish siyosatini o`tkazgan.  
1091 yila “Siyosatnoma” (“Siyar-ul-muluk”) asarini yozgan. 
“ S i y o s a t n o m a ”   a s a r i d a  
Qozi va qozixona ishlari 
Qo`shin va sarbozlar faoliyati 
Soqchi va posbonlar vazifalari 
Xizmatchi  va shaxsiy sarbozlar vazifalari 
Pochta va razvedka ishlari 
Saroyning sarf-xarajatlari 
Soliq va xiroj masalalari 
Zakot va vaqf masalalari 
y o r i t i b   b e r i l g a n  
Davlat boshqaruviga oid qoida va qonunlar 
Boshqaruv usuli va vositalari 
A s o s i y   g ` o y a s i  
-  shoh va hokimlarni adlu  
insofga; 
-  sulh va muruvvatga; 
-  davlatni oqilona boshqarishga; 
-  qat`iy qoida va tartib 
o`rnatishga; 
-  amaldorlarni vijdonli, pok,  
halol va iymonli bo`lishga; 
-  mamlakat obodonligi,  
uning ahli farovonligi, tinchlik 
va totuvligini ta`minlash uchun 
harakat qilishga da`vat  
etishdir. 

 
39 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
A L I S H E R   N A V O I Y ( 1 4 4 1 - 1 5 0 1 )    
B U Y U K   O ` Z B E K   S H O I R I ,   M U T A F A K K I R ,   D A V L A T   A R B O B I  
Inson bolasining  
murakkab va yuksak 
tafakkuri hamda  
behisob tuyg`ulari 
ifodalangan 
Bosh g`oya, muammo 
tasavvufdagi imon,  
e`tiqod va ma`naviyat 
masalalarini tahlil etishdan 
iborat 
Sulton Husayn Boyqaro (XVasr) 
davri davlat tizimi, davlat 
boshqaruvi , bu boshqaruvda 
Navoiyning o`rni, uning ijtimoiy-
siyosiy qarashlari,axloqiy fikrlari 
yoritilgan 
O`zi yashagan davrdagi har bir 
tabaqa vakillarining yaxshi,  
yomon ishlari, hayoti, axloqi va 
vazifalari haqida pand- 
nasihatlar berilgan 
Islom tafakkurining borliq  
va tabiat, inson va jamiyat, 
axloq va kamolot  
haqidagi fikrlar ilgari 
surilgan 
Sulton Husayn Boyqaro davri 
ijtimoiy-siyosiy tarixiga 
bag`ishlangan 
A s a r l a r i  
«Xazoyin ul-maoniy» 
«Xamsa» 
«Vaqfiya» 
«Lison ut-tayr» 
“Tarixi muluki Ajam”  
“Tarixi anbiyo va Hukamo” 
«Mahbub ul-qulub» 
“Odamiy ersang demagil odami,   
Onikim yo`q xalq g`amidin g`ami” 
“Adolat bila elni qil bahramand  
Ki, yahshig`a ketsun yomondin bazand” 

 
40 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Yozuvchi, rassom, hattot, olim, 
ma`rifatparvar. XIX asrda Buxoro 
taraqqiyparvar muhitining vujudga 
kelishida muhim o`rin tutgan. 
1857, 1869, 1873-yillarda Buxoro amiri 
elchilarining mirzasi bo`lib,  
Rossiya (Petrburg)ga borgan. 
“Navodir ul-vaqoe`” (“Nodir voqealar”, “Tarjimai 
ahvoli amironi Buxoro” (Buxoro amirlarining tarjimai 
hollari”), “Manozur ul-kavokib” (“Sayyoralarning 
joylashishlari”), “Risolai dar nazmi tamaddun taovun” 
(Madaniyat va jamiyat tartibi” haqida risola 
D a v l a t   b o s h q a r u v i   m a s a l a l a r i  
t o ` g ` r i s i d a g i   g ` o y a l a r i  
Podshoh bo`lish, xalq 
ustidan hukmronlik qilish 
hayot olamida eng ulug` 
ishlardandir. Shunday 
bo`lgach, bu xizmatni 
podshoh ilm va amal 
bilangina bajara oladi 
Har bir hukmdor 
hokimiyatni 
boshqarishda 
fuqarolarga e`tiborli 
bo`lishi, har qanday 
muammoni hal 
qilishda avvalambor, 
o`zini oddiy fuqaro 
o`rniga qo`yib ko`rsin, 
shundagina u o`z 
vazifasiga xiyonat 
qilmagan hisoblanadi 
Hukmdor faqat ibodat bilan 
mashg`ul bo`lmasdan, 
xalqning turmushi to`g`risida 
ham qayg`ursin. Unga 
murojaat qilgan har qanday 
fuqaroni, avvalo tinglab, 
hojatini chiqarsin, zero 
birovlarning hojatini 
chiqarish har qanday 
ibodatdan afzaldir 
Hukmdorlar nafs  
balosidan o`zlarini  
tiysinlar, qimmatbaho kiyimlar 
kiyishdan o`zlarini saqlasinlar, 
aks holda hukmdor nafsga, 
ortiqcha hoyu-havasga ruju 
qo`ysa, u nafsini quliga aylanib, 
jamiyatga zarardan boshqa 
narsa keltirmaydi 
Odamlar ustidan hukm 
chiqarishda, avvalo xalq 
taqdirini o`ylab, ular bilan 
muloqotda bosiqlik bilan 
muloyim muomalada 
bo`lishlari lozim. Zero, 
qo`pollik, dag`allik, 
nopisandlik, har qanday 
hukmdorni jar yoqasiga olib 
borib qo`yishi muqarrar 
Kishi o`z vatanini himoya qilsagina, o`z xalqi bilan birga bo`lsagina, u har doim barhayotdir. 
A H M A D   D O N I S H  
( 1 8 2 6 - 1 8 9 7 )  
Ё з у в ч и , р а с с о м ,   х а т т о т ,  
о л и м ,   м а ъ р и ф а т п а р в а р
.
 
X I X   а с р д а   Б у х о р о  
т а р а қ қ и й п а р в а р  
м у ҳ и т и н и н г   в у ж у д г а  
к е л и ш и д а   м у ҳ и м   ў р и н