O`rta ta`lim vazirligi buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti

F R I D R I X   F O N   H A Y E K  
( 1 8 9 9 - 1 9 9 1 )  
 
 
A s o s i y   q o i d a l a r  
Fuqarolarning moddiy ta`minlanganliklari va minimal zaruriyatlari – klassik   
liberalizmning ijtimoiy tartibini tavsifiy hususiyatlari, deb ta`kidlagan. 
Markazlashtirilgan iqtisodiy rejalashtirish oxir oqibat 
liberal jamiyatning yemirilishiga olib keladi, deb 
ogohlantirgan 
Totalitarizmning faqatgina jamiyatni axloqan 
degridatsiya qilishini emas, balki iqtisodni ham so`zsiz 
xonavayron etishini ta`kidlagan 
Ijtimoiy adolat g`oyasini rad etgan va  
adolatni qonunni hurmatlash va huquqlarning  
o`rnatilishi deb tushuniladigan an`anaviylikka diqqatni 
qaratgan 
Erkinlik ustun qadriyatliligini, boshqa  
qadriyatlarni aniqlab berishini, ularning manbasi va 
mavjudlik sharti bo`lib chiqishini isbotlab  
bergan 
Idealni aniqlashga, uning yutuqlari va oqibatlarini 
amalda ro`yobga chiqarish imkoniyatlarini aniqlashga 
uringan 
Manfaatdor guruhlarning ko`pfikrlilik siyosatini  
tanqid qilgan 
«Qullikka yo`l » (1944) 
«Erkinlik Konstitutsiyasi» (1460) 
«Qonun va qonunchilik» (1973-1979) 

 
53 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
“Ijtimoiy tizim” (1952) 
Ijtimoiylashuv va internatsionalizatsiyalashuv” (1956) 
“Ijtimoiy tuzilish va personallashuv” (1967) 
Amerikalik sotsiolog, hozirgi zamon  
akademik sotsiologik nazariyada asosiy  
figura, 1977 yildan Garvard universitetida 
ishlagan 
Sotsiologiyada harakat va  
tizimli funksional maktabi 
nazariyasining yaratuvchisi 
T O K O T T   P A R S O N S  
( 1 9 0 2 - 1 9 7 9 )  
A s o s i y   q o ` s h g a n   h i s s a s i  
Insoniyat borlig`ining turli 
ko`rinishidagi barcha jihatlarini 
qamrab oluvchi umumiy tahliliy- 
mantiqiy deduktiv nazariy tizimni 
yaratdi 
Antropologik funktsionalizm naza-riyasi 
va tenglik nazariyasi asosida 
Ijtimoiy tizimlarni tahlil etish  
uchun etalonlarni asoslab  
berdi. 
Jamiyatning jonlanishi va barqa¬rorlik 
shartlarini taxlil etdi 
 
Qadri-
yatlar 
Qonun-
larni 
o`rnati-
lishi 
Asosiy siyosiy funksiyalar 
Hokimiyat integratsiyasi 
Jamoa maqsadlarining 
shakllanishi va ularga erishuv 
Har qanday ijtimoiy tizim quyidagi asosiy funktsiyalarni  
bajarishga majbur 
Maqsadga erishuv 
Integratsiya 
Axloqni qo`llab 
quvvatlash 
Jamiyatning 
iqtisodiy 
tizilmasi 
Siyosiy 
tuzilma 
Huquqiy 
institutlar va 
odatlar 
E`tiqod tizimi va 
ijtimoiylashuv 
organlari  
(oila, ta`lim va h.k) 
Jamoa 
tashki 
loti 
(davlat) 
Moslashuv 

 
54 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
“Siyosat: kim oladi,  
nima, qachon va qanday  
qilib” (1936) 
“Ijtimoiy fikr vositaligidagi demokratiya” (1941) 
Amerikalik olim – siyosatshunos, 
Ch.Merriamning shogirdi va izdoshi  
Yel universitetida huquq va siyosiy fanlar 
professori 
Amerika siyosiy fanlari sohasida eng   
taniqli mutaxassis, siyosiy fanlarni  
rivojlanishiga salmoqli ta`sir ko`rsatdi,  
siyosiy bixeviorizmning tarafdori 
G A R O L D   L A S S U E L  
( 1 9 0 2 - 1 9 7 9 )  
A s o s i y   q o ` s h g a n   u l u s h i   ( h i s s a s i )  
Siyosiy shaxslarning 
tipologiyasini taklif  
etdi 
Siyosatni tadqiq  
etishning uslubiy 
muammolarini asoslab  
berdi 
Siyosiy semantika 
nazariyasini yaratdi 
Siyosiy hokimiyat va uning 
jamiyatda taqsimlanishi 
konsepsiyasini yaratdi 
Shaxsning ruhiy mexanizmi – 
individning siyosatga 
munosabatini shartli qilib 
qo`llovchi muhim  
omildir. 
Freydcha yondashuvdan 
foydalandi 
Siyosiy ruhiy tahlil 
nazariyasini yaratdi. 
“Aralash tip”–organik tarzda 
o`ziga hamma yaxshi sifatlarni 
jamlab oladi 
Hokimiyat – siyosiy 
fanlarning markaziy 
kategoriyasidir 
Hokimiyatning amal qilishi 
jarayonida ularning jamiyatda 
taqsimlanishi qadri va xarakteri 
muhim rol o`ynaydi 
“Simvolik”(ramziy) 
tafakkurning asosi 
Siyosiy xulq-atvor  
reflekslarini shakllantiradi 
Siyosiy yetakchilarga o`z shax-
siy manfaatlarida elektorat 
xulq-atvorini manipullashtirish-
ga imkon beradi 
“Ma`-
mur” 
“Tar-
g`ibot-
chi” 
“Nazar
iyot-
chi” 
Uning maqsadi va 
ob`ektlarini aniqlash 
Kelajakda bo`lishi mumkin 
bo`lgan o`zgarishlarni 
belgilash 
Qadriyatlarni 
taqsimlashdagi 
tendentsiyalarni 
yuzaga chiqarish 
Siyosiy jarayonni o`rgana turib, 
zarur: 
Qadriyatlarga maksimal eri-
shuvga olib keluvchi xatti-
harakat usullarini tanlash 
Bu tendensiyalarni 
tushuntiruvchi 
shartlarni ochib 
berish 

 
55 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
«Totalitarizmning  
boshlanishi» (1951);  
«Inqilob to`g`risida» (1963) 
Siyosatshunos, Kenigsberg shahrida yahudiy 
oilasida tug`ilgan. Natsizmning kuchayib 
borishi munosabati bilan avval Fransiyaga, 
keyin esa AQShga ko`chib o`tgan. 
Totalitarizm nazariyasining 
rivojlanishiga munosib  
hissa qo`shgan. 
X A N A   A R E N D T  
( 1 9 0 6 - 1 9 7 5 )  
O`zining siyosiy hodisalar 
tahliliga yondashuvini 
«perilsiz tafakkur» deb 
atagan. 
Kishilarning qat`iy yangi 
narsani yaratish qobiliyatiga 
alohida e`tibor bergan. 
Natsizm va stalinizm- 
davlatning yangi zamonaviy 
shaklidir deb ta`kidlagan. 
Erkin siyosiy tizim 
nazariyasini yaratishga 
uringan. 
Siyosiy tajriba oddiy bilimni katta-
lashtirish yoki nazariyani isbotlash-
dan ko`ra ancha muhimroq ekan-
ligini ko`rsatishga harakat qilgan 
Shuning bilan birga, fuqarolarning 
siyosatda erkin ishtiroki oldindan 
bilib bo`lmaydigan yomon 
oqibatlarga olib kelishi mumkin. 
Inqilobning haqiqiy, asl maqsadi - 
kishilarni siyosiy harakatlarga jalb 
etish, yangi siyosiy tizimni yaratish 
va uni abadiylashtirish. 
Imperializm, jahonni bosib  
olishga da`vogarlikni va  
irqchilik harakatni  
tug`diruvchidir. 
Yevropa jamiyatini kishilik jamiyatiga 
aylantirish, qaysikim ular yolg`ғiz va 
qat`iy yo`nalishsiz ekan, ularni 
osongina mafkura yordamida safarbar 
etish mumkin. 
Vakillik demokratiyasidan ko`ra, 
yuzma-yuz turuvchi, fuqarolar 
tashkilotlari federatsiyasiga 
asoslangan tizim ancha 
ma`qulroqdir. 
Totalitarizm-
ning  
xarakterli 
jihatlari. 
Totalitarizm-
ning paydo 
bo`lish 
sabablari. 
Yahudiylarning 
o`ziga xos siyosiy 
va ijtimoiy holati 
antisemitizmni 
keltirib chiqaradi. 
Totalitarizm mamlakatning 
ichkarisida va tashqarisida total 
hukmronlikka intiladi. 
Yagona 
mafkura 
Terror 
A s o s i y   q o i d a l a r  

 
56 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
“Inson tiranlarga  
qarshi” (1946) 
“Buyuk ajralish”(1948) “Aql-zakovat og`usi” (1955) 
“Demokratiya va totalitarizm”(1965) “Siyosiy taraqqiyot” (1977) 
 
Frantsuz olimi, falsafa, tarix,  
sotsiologiya va politologiya fanlari  
muammolari bilan faol mashg`ul bo`lgan 
“Industrial jamiyat” nazariyasi 
asoschilaridan biri, qiyosiy-tarixiy tahlil 
usulini ijodiy qo`lladi. 
R E Y M A N   A R O N  
( 1 9 0 5 - 1 9 8 3 )  
T a d q i q o t n i n g   a s o s i y   m u a m m o l a r i  
Siyosiy 
hokimiyat 
Xalqaro munosabatlarning 
xalqaro siyosiy nazariyasi va 
sotsiologiyasi 
Ijtimoiy-siyosiy  
fikrning yevropacha 
an`analari 
Demokratik tendentsiya kuchayadi, 
hokimiyatning markazlashuviga yo`l 
qo`yilmaydi. 
 
Hokimiyat oliy vakillari obro`si 
ko`tariladi. 
 
Siyosiy yetakchi faoliyatida shaxsiy va 
ijtimoiy obro`ning birlashuvi 
Hokimiyatni metafizik va  
huquqiy tushunishdan  
voz kechish 
Jamiyatda hokimiyatning  
taqsimlanishi masalasi, uning 
dispersiyasi 
Hokimiyatni  
personallashtirishdagi  
tendensiya 
Siyosat haqida falsafa, siyosiy 
nazariya va fanning 
o`rtasidagi nisbat 

 
57 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
“Qiyosiy siyosat: Taraqqiyot  
kontseptsiyasi” (1966)  
“Rivojlanayotgan mintaqalarning siyosati” (1968) 
”Qiyosiy siyosatshunoslik bugungi kunda” (1988) 
Amerikalik siyosatshunos, Stenford 
Universiteti professori, Amerika  
san`at akademiyasi a`zosi, Amerika siyosiy 
fanlar assotsiatsiyasi Prezidenti 
Hozirgi zamon struktura- 
viy funktsionalizm rivo- 
jiga katta hissa qo`shgan. 
GABRIEL ALMAND 
1911 yilda tug`ilgan 
A s o s i y   q o i d a l a r   ( h i s s a )  
Hozirgi zamon strukturaviy funksionalizmining 
asosiy tushunchalarini ta`rifladi 
Xalqning siyosiy madaniyatini taxlil  
etishni amalga oshirdi 
Barcha tizimlar funksiyalarning ikki asosiy 
to`plamini amalga oshiradi. 
Adaptatsiya (moslashuv) va integratsiya vazi-
falarini bajaruvchi, o`zaro harakatlarning 
siyosiy tizimini aniqladi 
Siyosiy taraqqiyotni qarab chiqish  
prinsiplarini taklif etdi 
Siyosiy tizimni tadqiq etishning qiyosiy  
usulini ishlab chiqdi: 
Taqqoslash zarur: 

  tizimning imkoniyati; 

  konversiya funksiyalari; 

  qo`llab-quvvatlash va moslashuv funksiyalari; 

  amalga oshish funksiyalari o`rtasidagi o`zaro 
munosabatlar 
“Kirish” 
 
“Chiqish” 
Siyosiy kommunikatsiya 
Me`yorlarni ishlab 
chiqish 
Siyosiy ijtimoiylashuv va 
qatnashuvga jalb etish 
Me`yorlarni qo`llash 
Manfaatlarning 
atrikulyatsiyasi 
Me`yorlarga rioya 
etishni nazorat  
qilish 
Manfaatlarning 
agregiratsiyasi  

 
58 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
“O`zgarib boruvchi  
jamiyatlarda siyosiy tartibot”(1968)  
«Uchinchi to`lqin. XX asr oxirida demokratiya» (1991) 
Amerikalik siyosatshunos, Garvard 
universitetida siyosiy tadqiqotlar  
instituti direktori.  
“Xalqaro siyosat” jurnali asoschisi 
Qiyosiy politologiya va harbiy-siyosiy 
muammolarini faol ishlab chiqdi;  
Institutsionalizm nazariyotchisi 
S A M U E L  
X A N T I N G T O N    
( 1 9 2 7 y   t u g ` i l g a n )  
T a d q i q o t n i n g   a s o s i y   m u a m m o l a r i  
O`zida struktur funksional 
yondashuv bazasini 
namoyon etuvchi taraqqiyot 
konsepsiyasiga alohida 
e`tibor berdi 
Davlatda siyosiy 
barqarorlikka 
ahamiyat 
e`tiborini  
qaratdi. 
Dunyoda umumbashariy 
demokratik inqiloblar 
kelib chiqish sababarini 
tushuntirishga  
urindi. 
Jamiyat institutlarining 
paydo bo`lishi, rivojlanish, 
etuklik, tushkunlik va yo`q 
bo`lib ketish nazariyasini 
ishlab chiqdi. 
Siyosiy tashkilotlar va 
jarayonlarning 
institutsionlashuvi siyosiy 
taraqqiyotning mezoni 
ekanligini asoslab berdi. 
 
Ayrim olingan mamlakatlarning 
demokratiyaga o`tish imkoniyatlarini 
tadqiq etdi 
 
Demokratik qayta o`zgarishlarni 
instirovka qiluvchi omillarni ajratib 
ko`rsatdi 
Demokratiyani maqsadga muvofiq, foydali hodisa deb 
hisobladi, zero, u individual erkinliklar uchun, 
davlatlar barqarorligi va xalqaro tinchlik uchun ijobiy 
shart-sharoitlarni yaratib beradi. 
Avtoritar  
tartibotlarning  
qiyinchilik holati 
AQSh, Yevropa 
hamjamiyati, sobiq 
SSSRning ta`siri 
“Qorli koma” fenomeni (bir 
mamlakatdagi o`zgarishlar ikkinchi 
mamlakatdagi o`zgarishlarni 
rag`batlantiradi.) 
Katolik  
cherkovining o`zgarib 
turuvchi roli 

 
59 
JAMIYATNING SIYOSIY TIZIMI 
 
Jamiyatning siyosiy tizimi tushunchasi va tuzulishi 
Jamiyatning  siyosiy  tizimi  –  bu  huquq  va  boshqa  me`yorlar  asosida  yo`lga 
qo`yilgan institutlar majmui bo`lib, (davlat organlari, siyosiy partiyalar, harakatlar, 
jamoat  birlashimalari  va  h.k.),  uning  doirasida  jamiyatning  siyosiy  hayoti  yotadi 
va siyosiy hokimiyat siyosiy tizim orqali amalga oshiriladi. 
 “Siyosiy tizim” tushunchasi siyosiy hokimiyatning qanday shakllanishini va 
amal qilishini, siyosiy jarayonlar qanday yo`nalishda tartibga solinishini ko`rsatib 
beradi. Bu siyosiy faoliyatni tashkil etish va amalga oshirish mexanizmidir.  
 “Sistema” (tizim) tushunchasi politologiyada siyosiy qarorlarni qabul qilish 
va  ro`yobga  chiqarish  jarayoniga  u  yoki  bu  darajada  ta`sir  qiluvchi  barcha 
harakatlar va tuzilmalarni anglatadi. 
Jamiyatning  har  qanday  tizimi,  jumladan  siyosiy  tizim  ham  ko`pchilik 
element  (unsur)larning  tartibga  solinishini,  yaxlitligini  namoyon  etadi,  qaysikim 
ularning  o`zaro  harakati  yangi  sifatlarni  yaratadi.  “Siyosiy  sistema”  (tizim) 
kategoriyasi  millatlar,  ijtimoiy  guruhlar,  sinflar  siyosiy  manfaatlarini  yanada 
oydinroq tushunishga imkon beradi. 
Siyosiy tizim oxir oqibatda davlat hokimiyatidan foydalanish, unda ishtirok 
etish, uning uchun kurashish asosida ijtimoiy guruhlar o`rtasida ishlab chiqarish va 
farovonlikni taqsimlashni tartibga soladi. 
Siyosiy tizimning tuzilishi (strukturasi): 

  davlatni,  siyosiy  partiyalar  va  harakatlarni,  jamoat  tashkilotlari  va 
birlashmalarni,  mehnat  jamoalarini  o`zida  mujassamlashtiruvchi  jamiyatning 
siyosiy tashkiloti; 

  siyosiy  hokimiyat  va  siyosiy  tizimning  ruhiy  va  mafkuraviy  tomonlarini 
tavsiflovchi siyosiy ong; 

  jamiyat  siyosiy  hayotini  va  siyosiy  hokimiyatni  amalga  oshirish  jarayonini 
tartibga soluvchi ijtimoiy-siyosiy va huquqiy me`yorlar; 

  siyosiy  hokimiyat  sababi  bo`yicha  tizimning  elementlari  o`rtasida  joylashgan 
siyosiy munosabatlar; 

  siyosiy faoliyat va siyosiy tajriba majmuidan tashkil topgan siyosiy amaliyot. 
Siyosiy tizimning funktsiyalari (vazifalari). 
Jamiyat  siyosiy  tizimining  mohiyati,  uning  funktsiya  (vazifa)larida  yanada 
kengroq yoritilgan. Siyosiy tizimning vazifalari quyidagilardan iborat: 

 
60 
1. Mazkur jamiyatning ko`pchilik a`zolarini va muayyan ijtimoiy guruhlarni 
siyosiy  hokimiyatini  ta`minlash  (hokimiyatchilik  aniq  shakl  va  metod  (usul)lari 
siyosiy  tizim  tomonidan  o`rnatiladi  va  amalga  oshiriladi  -  demokratik  va 
antidemokratik, zo`rlik va zo`rsizlik); 
2.  Aholi  ko`pchiligini  yoki  ayrim  ijtimoiy  guruhlar  manfaatlari  yo`lida 
kishilarning  hayot  faoliyati  turli  sohalarini  boshqarish,  (boshqaruvchi  sifatida 
siyosiy  tizimning  harakati  o`z  ichiga  jamiyat  taraqqiyoti  yo`llari,  vazifalari, 
maqsadlarini  belgilashni,  siyosiy  institutlar  faoliyatining  aniq  dsturini  qamrab 
oladi); 
3.  Bu  maqsad  va  vazifalarga  erishish  uchun  zarur  bo`lgan  resurs  va 
vositalarni  safarbar  etish  (ulkan  tashkiliy  ishlarsiz,  kishilarsiz,  moddiy  va 
ma`naviy  resurslarsiz  qo`yilag  ko`p  vazifa  va  maqsadlarni  amalga  oshirish 
mumkin emas); 
4.  Siyosiy  munosabatlarning  turli  sub`ektlari  manfaatlarini  ro`yobga 
chiqarish  va  vakillik  (selektsiya  –  tanlash)  siz,  mazkur  manfaatlarni  siyosiy 
darajada  aniq  ta`riflash  va  ifodalashsiz  hech  qanday  siyosat  olib  borish  mumkin 
emas; 
5.  Siyosiy  munosabatlarning  turli  sub`ektlari  manfaatlarini  aniq  bir 
jamiyatning  u  yoki  bu  ideallariga  mos  keluvchi  moddiy  va  ma`naviy 
qadriyatlarning taqsimlanish yo`li bilan qondirish (aynan kishilar turlicha jamoalar 
manfaatlari taqsimlash sohasida to`qnashadi) ; 
6.  Jamiyatning  integratsiyasi  (yangilashuvi),  uning  tuzilmalari  turli 
elementlarning  o`zaro  harakatda  bo`lishi  uchun  zarur  bo`lgan  shart-sharoitlarni 
yaratish  (turlicha  siyosiy  kuchlarni  birlashtirar  ekan,  siyosiy  tizim  jamiyatda 
yuzaga  kelgan  qarama-qarshiliklarni  bartaraf  etishga,  ziddiyatlarni  hal  etishga, 
manfaatlar va intilishlarning to`qnashuvini oldini olishga harakat qiladi); 
7.  Siyosiy  sotsiallashuv  (ijtimoiylashuv).  (Uning  vositasida  individning 
siyosiy ongi shakllanadi va u konkret siyosiy mexanizmlarning ishiga “kirishadi”, 
natijada  jamiyatning  barcha  yangi  a`zolarini  tarbiyalash  va  ularni  siyosiy 
faoliyatga  jalb  etish  yo`li  bilan  siyosiy  tizimning  qayta  ishlab  chiqarishi  sodir 
bo`ladi); 
8.  Siyosiy  hokimiyatni  e`tirof  etish  (muayyan  darajada  real  siyosiy  hayotni 
rasman siyosiy va huquqiy me`yorlarga mos kelishiga erishish). 

 
61 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Turli siyosiy institutlar, ijtimoiy – siyosiy birliklarni murakkab,  
tarmoqlashgan shakllari yig`indisi bo`lib, siyosiy hokimiyat ular o`rtasida o`zaro  
munosabatlar va o`zaro harakatlarda amalga oshiriladi. 
J A M I Y A T N I N G   S I Y O S I Y   T I Z I M I  
Tizimli yondashuv 
Strukturali-funksional yondashuv 
«kirish»   
 
 
 
 «chiqish» 
Talab, 
qo`llab-
quvvatlash, 
apatiya. 
Ichki 
Siyosiy 
 tizim 
 
impulslar 
Siyosiy 
qarorlar va 
harakatlar 
TESKARI 
ALOQA 
Tashqi muhit 
 
 
Mada 
niy 
tuzilma 
Siyosiy 
xoki- 
miyat 
IQTISODIY 
NEGIZ (BAZIS) 
Institutsional 
tuzilma 
Mafkuraviy 
tuzilma 
Kommunikativ 
tuzilma 
 
Me`yoriy  
tuzilma 

 
62 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
S I Y O S I Y   T I Z I M L A R N I N G  
K L A S S I F I K A T S I Y A S I  
N e g i z l a r  
 
Siyosiy hokimiyat 
manbai 
 
Voqelikka  
munosabati 
 
Siyosiy strukturaning holati 
va siyosiy madaniyatning 
darajasi 
 
Siyosiy jarayonning  
xarakteri va  
yo`naltirilganligi 
Demokratik 
Avtokratik 
Konservativ 
Reformator 
Progressiv 
Reaksion 
Anglo- amerikan 
Kontinental- yevropa 
Sanoatlashuvga qadar 
Totalitar 
Komandaviy 
Musobaqaviy 
Sotsio- kelishtiruvchi 

 
63